Dušan Jurkovič

Z Wikipedii

Dušan Samo Jurkowič - jeden z najwybitniejszych architektów słowackich. Urodził się 23 sierpnia 1868 r. w rodzinie ewangelickiego proboszcza, jako piąte dziecko z sześciorga, na pograniczu Słowacji i Moraw w miejscowości Turá Lúka pod Myjavą, powiat Senica, zmarł 21 grudnia 1947 r. w Brezovej pod Bradlom.

Pochodził z patriotycznej słowackiej rodziny – był prawnukiem działacza patriotycznego Samuela Jurkoviča (1796-1873), a jego stryj to słowacki pisarz Jozef Miloslav Hurban (1817-1888).

[edytuj] Dzieciństwo. Szkoła

Do dziesiątego roku życia mieszkał w domu rodzinnym, potem uczęszczał do szkoły w węgierskim miasteczku Šamorín. Następnie zapisał się do niższego gimnazjum w mieście Sopron. Studiował w Wiedniu architekturę – był absolwentem wiedeńskiej Kunstgewerbeschule.

[edytuj] Sylwetka

Był budowniczym, działaczem kulturalnym i społecznym. Interesował się sztuką ludową i prowadził samodzielne badania etnograficzne. Podczas krótkiej praktyki w pracowni architektonicznej w Martinie zafascynowało go mistrzostwo miejscowych góralskich cieśli, wykonujących drewniane elementy konstrukcji budowlanych. Kolejne sześć lat przepracował w pracowni architekta Michala Urbanka w morawskim Vsetínie. Dzięki jego poparciu zaprojektował budowle na Wystawę Krajoznawczą we Vsetínie oraz zorganizował chałupę wałaską (czes. Valašská chalupa) na wielką ogólnokrajową Wystawę Krajoznawczą w Pradze w 1895 r., stając się pionierem muzealnictwa skansenowego.

Żywe zainteresowania folklorystyczne odcisnęły wyraźne piętno na twórczości Jurkowicza, obfitującej w przetworzone motywy ludowe. Wysoka ocena jego dokonań w Pradze przyniosła mu zamówienie na projekty zespołu schronisk turystycznych na grzbiecie Pustevny pod Radgoszczem w Beskidzie Śląsko-Morawskim. Zbudowane w latach 1897-1899 obiekty (Libušín i Maměnka) do dziś wyróżniają się oryginalną architekturą i pieczołowicie zachowanym wystrojem wnętrz. Jedną z kolejnych jego realizacji była Droga Krzyżowa na górze Hostyn koło Ołomuńca (1903), której stacje przypominały góralskie kapliczki. Z innych jego prac warto wymienić budowlę Instytutu Pomologicznego w miejscowości Bohunice (1900-1901), dom regionalny w Skalnicy (1905), willę "U Rezku", przypominającą styl zakopiański, oraz stację kolei linowej w Tatrzańskiej Łomnicy (1935-1937). Interesującym przykładem twórczości Jurkowicza jest jego własna willa wzniesiona w Brnie Žabovřeskach (1905-1906), która jest wyjątkowym przykładem syntezy twórczości ludowej z aktualnymi trendami wiedeńskiej moderny i wzorami brytyjskimi. Wiedeński geometryzm widoczny jest również na plakacie z "Wystawy architektury i przemysłu artystycznego", jaką Jurkowicz zorganizował w swej willi z okazji jej ukończenia.

Cmentarz nr 11 w Woli Cieklińskiej autorstwa Duszana Jurkowicza

[edytuj] Działalność w Oddziale Grobów Wojennych C. i K. Komendantury Wojskowej w Krakowie

Bardzo ciekawy epizod wiąże Duszana Jurkowicza z Polską i Beskidem Niskim podczas I wojny światowej. Zgłosił się do armii austro-węgierskiej jako jednoroczny ochotnik. W latach 1916-1918 na terenie Beskidu Niskiego został pracownikiem Oddziału Grobów Wojennych C. i K. Komendantury Wojskowej w Krakowie przy dowództwie okręgu wojskowego "Galicja Zachodnia" w Krakowie. Mianowano go kierownikiem, projektantem i nadzorcą budowy cmentarzy wojennych w Okręgu Żmigrodzkim (jednym z dziesięciu w Galicji Zachodniej) z siedzibą w Nowym Żmigrodzie, w którym powstało 31 cmentarzy wojennych. Stał się najpopularniejszą i niekonwencjonalną postacią w środowisku artystycznym skupionym w Oddziale Grobownictwa Wojennego. Zachwyt i podziw budziły, powszechnie uznane za najbardziej udane kompozycyjnie i krajoznawczo, jego rozwiązania projektowe cmentarzy wojennych w całej Galicji Zachodniej.

Jurkovič osobiście zaprojektował ok. 35 cmentarzy wojennych. Obok założeń kompozycyjnych i przestrzennych cmentarzy, z upodobaniem projektował również elementy składowe cmentarzy i szczegóły ich wystroju. Zaprojektował m.in. kilkanaście wersji drewnianych krzyży nagrobnych i duże krzyże pomnikowe, pojedyncze oraz w zbiorowe. Jego projekty krzyży były wykorzystane również w innych okręgach cmentarnych krakowskiego Wydziału Grobownictwa Wojennego. Projektował głównie w drewnie, opierając się na rozwiązaniach technicznych stosowanych od wieków przez karpackich cieśli. Zdarzały się również projekty krzyży kamiennych a oraz żeliwnych z palmetową dekoracją (można spotkać je na dwóch cmentarzach: w Nowym Żmigrodzie (Cmentarz Wojenny nr 8) i na ( Cmentarzu Wojennym nr 11 w Woli Cieklińskiej).

Cmentarz nr 60 na Przełęczy Małastowskiej autorstwa Duszana Jurkowicza

[edytuj] Dorobek

Twórczość Jurkoviča jest oryginalna i nieporównywalna do dzieł innych projektantów zachodniogalicyjskich cmentarzy wojennych. Głównym czynnikiem odróżniającym Jurkowicza były: inspiracja budownictwem regionalnym oraz fantastyczne wyczucie nastroju beskidzkiego krajobrazu.

Cmentarz nr 60 na Przełęczy Małastowskiej autorstwa Duszana Jurkowicza

Poza zachodniogalicyjskimi cmentarzami wojennymi, do najbardziej znanych projektów Jurkowicza należą (obok wspomnianych wyżej):

• projekt przebudowy zamku w Nowym Mieście nad Metują (1908-1913);
• pomnik nagrobny Josefa Miloslava Hurbana, pisarza i polityka słowackiego (1948);
• Pomnik Milana R. Štefánika na skale Bradlo;
• rekonstrukcja renesansowego kasztelu z przełomu XVI i XVII w. w Spiskim Szczawniku;
• projekt odbudowy ruin zamku w Zwoleniu (Słowacja) z lat 1370-1382 (1923, nie zrealizowany).

Mauzoleum Słowackiego Powstania Narodowego (SNP) w Kremniczce koło Bańskiej Bystrzycy

Do ostatnich lat życia pozostał twórczy i czynny zawodowo. W celu popierania i umocnienia dorobku kultury i sztuki słowackiej, z grupą zapaleńców utworzył 21 czerwca 1921 r. tzw. Artystyczną Biesiadę Słowacką w Bratysławie. Tę ciekawą grupę artystyczną powołano w celu popierania i umocnienia dorobku kultury i sztuki słowackiej.

Po II wojnie światowej zaprojektował monumentalny pomnik-mauzoleum Słowackiego Powstania Narodowego (SNP) w Kremniczce koło Bańskiej Bystrzycy wybudowany w 1949 r. w stylu przypominającym kamienne cmentarze Dušana Jurkoviča.

[edytuj] Literatura

• Archiwum Państwowe w Krakowie (29); Dział: wojsko; Kategoria: sztaby, dowództwa terytorialne; Nr zespołu: 275/1; Karta: A i B; Nazwa główna: „C. i K. Komenda Wojskowa w Krakowie, Oddział Grobów Wojennych (K.u.K. Militärkommando Krakau, Kriegsgräberabtilung)”; daty skrajne: 1914-1914, 1916-1918 (24 j.a., opracowane; inwentarz książkowy), Zawartość:
  • 29\275\1 K.k. Militärkommando Krakau, Kriegsgräberabteilung (C.k.Komenda Wojskowa w Krakowie, Oddział Grobów Wojennych) (1914) 1916-1918, sygn.GW 1-24 (korespondencja, dzienniki podawcze, wykazy zmarłych i zaginionych, mat. dot postępowania spadkowego po zmarłych żołnierzach);
  • 29\275\0 Urząd Opieki nad Grobami Wojennymi Okręgu Generalnego Krakowskiego 1918-1923, sygn. GW 25-34 (korespondencja, dzienniki podawcze, indeksy, rejestry poległych, ekshumacje, składki na groby wojenne), Dokumentacja techniczna i ewidencyjna 1914-1922 (1939) (wykazy poległych i zmarłych oraz jeńców, sprawy gruntowe, plany i mapy cmentarzy);
• Bergmann Ivan: Dům Dušana Jurkoviče v Luhačovicích. „Stavební listy, časopis stavebních inženýrů, architektů, techniků a stavitelů. Roč.8, č.8-9, 2002;
• Bořutová Dana, Zýková Anna, Dulla Matúš. Dušan Jurkovič, Súborná výstava architetonického diela. Katalóg výstavy. Bratislava: SAS 1993. ISBN 80-900483-5-8;
• Bořutová Dana. Cesty hľadania seba. Folklórne inšpirácie u Blažeja Bullu a Dušana Jurkoviča. Sympózium „Slavme slavně slávu Slávov slavných“. Slovanství a česká kultura 19.stolet í . Historický ústav AV ČR, ÚDU AV ČR, ÚDU UK Praha, Plzeň 24. –26.2.2005;
• Bořutová Dana. Der Einfluss der ethnographischen Studien Dušan Jurkovičs auf sein architektonischens Werk. W: Moravánszky Ákos. Das entfernte Dorf. Moderne Kunst und ethnischer Artefakt. Boehlau, Wien: 2002;
• Bořutová Dana: „Dušan Jurkovič – architekt genia loci. ”Architektúra & urbanizmu”. Nr 25, 1991/3;
• Bořutová Dana: Dušan Jurkovič – mýtus a kontext. „ARS”, č. 1, 1990/1991,
• Bořutová Dana: Kommentár Dušan Jurkovič „Építımővészet egykor és ma“ címő cikkének margójára (Commentary in the margins of Dušan Jurkovič´s article „Architecture Yesterday and Today“. In: Haba, P. - Keserü, K. (eds.): A modernizmus kezdetei Közép-Európa építészetében. Lengyel, cseh, szlovák és magyar építészeti irások a 19 - 20. század fordulójáról.). The Beginnings of Modernism in Central European architecture. Polish, Czech, Slovak and Hungarian Architectural Writings at the Turn of the 20th Century. Budapest: Ernst Múzeum, 2005;
• Bořutová Dana: Vizie Dušana Jurkoviča. „Projekt. Revue slovenskej architektúry”. Roč.40, č.3, 1998;
• Bořutová-Debnárová Dana. Dušan Samo Jurkovič - osobnosť a dielo. Bratislava: Pallas 1993. ISBN 80-7095-017-X;
• Broch Rudolf, Hauptmann Hans. Westgalizische Heldengraeber aus den Jahren des Weltkrieges 1914-1915, Wien: 1918; reprint: Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny światowej 1914-1915, przekład filologiczny Henryk Sznytka, opracowanie, wstęp i przypisy Jerzy J. P. Drogomir, Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie 1996, ISBN 83-85988-40-8;
• Brodesser Slavomír: Dušan Jurkovič - básník dřeva : k 55. výročí úmrtí československého architekta. „Vlastivědný věstník moravský”. Roč.54, č.1, 2002;
• Drogomir Jerzy. Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915 (1918). Wykazy poległych, zmarłych i pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej. Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie tom I. Tarnów: 1999. ISBN 83-85988-26-2
• Duda Oktawian. Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachodniej 1914-1918. Warszawa: Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu 1995. ISBN 83-85548-33-5;
• Dulla Matúš. (coop. H. Moravcikova). Military Cemeteries of Western Galicia from Dusan Jurkovic. Archit. & Urban. 1996;
• Dulla Matúš. Spolupráca: Henrieta H. Moravčíková, Boris Hochel. Vojenské cintoriny v zapadnej Haliči. Dušan Jurkovič 1916/1917. Sprievodca. Bratysława: Vysoká škola výtvarných umení 2002. ISBN 80-88675-80-4; Przewodnik w trzech językach słowackim, niemieckim: Kriegerfriedhöfe in Westgalizien. Dušan Jurkovič 1916/1917. Reiseführer i angielskim: Military cemeteries of Western Galicia. Dušan Jurkovič 1916/1917. Guide;
• Dulla Matúš: Vojenské cintoríny v západnej Haliči od Dušana Jurkoviča. „Architektúra a urbanizmus”. Roč.30, č.1-2, 1996;
• Dvojjediná bradlianská motyla. Medzi dvoma výročiami Dušana Jurkoviča. „Projekt. Revue slovenskej architektúry. Roč.40, č.2, 1998;
• Dvořáček Bohumil: Dušan Samo Jurkovič (1868-1947). „Panorama. Z přírody, historie a současnosti Orlických hor a podhůří. Sv.10, 2002;
• Frodyma Roman. Galicyjskie Cmentarze Wojenne tom I. Pruszków: Rewasz 1995. ISBN 83-85557-20-2;
• Frodyma Roman. Cmentarz wojenny nr 10 Wola Cieklińska. „Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2004, nr 5 (47). ISSN: 1428-1279;
• Frodyma Roman: Budowa cmentarzy wojennych. „Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2003, nr 5(41). ISSN 1428-1279;
• Frodyma Roman: Cmentarną ścieżką. Warszawa, „Płaj - Almanach Karpacki”, półrocznik Towarzystwa Karpackiego, 2000, nr 20. ISBN: 83-85258-22-1;
• Frodyma Roman: Echa wielkiej wojny. Budowa cmentarzy wojennych. „Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2003, nr 6(42). ISSN 1428-1279;
• Frodyma Roman: Karpackim bohaterom. Pamiątki I wojny światowej w krajach Europy Środkowej. „Płaj - Almanach Karpacki”, półrocznik Towarzystwa Karpackiego 2000, nr 20. ISBN: 83-85258-22-1;
• Frodyma Roman: Okręg cmentarny Nr 1 Żmigród. „Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2003, nr 6(42). ISSN 1428-1279;
• Frodyma Roman: Opis cmentarzy wojennych Okręgu nr 1 Żmigród – Cmentarz nr 9 Łysa Góra. „Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2004, nr 5 (47). ISSN: 1428-1279;
• Frodyma Roman: Opis cmentarzy wojennych Okręgu nr 1 Żmigród – Cmentarz nr 11 Wola Cieklińska. „Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2004, nr 6. ISSN 1428-1279;
• Frodyma Roman: Opis Cmentarzy wojennych Okręgu Nr 1 Żmigród – Desznica i Nowy Żmigród.„Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2004, nr 4(46). ISSN 1428-1279;
• Frodyma Roman: Opis Cmentarzy wojennych Okręgu Nr 1 Żmigród – Grab.„Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2004, nr 2(44). ISSN 1428-1279;
• Frodyma Roman: Opis Cmentarzy wojennych Okręgu Nr 1 Żmigród – Krempna.„Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2004, nr 3(45). ISSN 1428-1279;
• Frodyma Roman: Opis Cmentarzy wojennych Okręgu Nr 1 Żmigród – Ożenna. „Region Jasielski” - Pismo Społeczno-Kulturalne. Jasło: Jasielska Federacja Regionalnych Towarzystw Kultury w Jaśle 2004, nr 1(43). ISSN 1428-1279;
• Husáková Jana: Dušan Jurkovič a jeho hřbitovy. Praha: Univerzity Karlovy Praha, Katedra pomocných věd historických a archivního studia;
• Jurkovič Dušan, Wirth Zdenek, Irmgard. Výstava životního uměleckého díla národního umělce architekta Dušana Jurkoviče. Praha: 1945;
• Jurkovič Dušan: Vojenské hřbitovy válečné. „Styl II (VII)”, Časopis pro architekturu, stavbu měst a umělecký průmysl, Praha: 1921-1922;
• Jurkowič Dušan. Pustevne na Radhośti. Brno 1900. Opis zespołu architektoniczno-krajobrazowego Pustelny, do którego nawiązują rozwiązania Jurkovica w okolicach Magury;
• Katalog výstavy životného umeleckého diela nádrodného umelca architekta dr h. c. Dušana Jurkowiča. Bratislava: 1947;
• Kroh Antoni: Krakowskie bractwo artystyczno-grobownicze. „Polska Sztuka Ludowa” 1986, nr 3-4. ISSN 1230-6142;
• Łopata Mirosław: Remonty cmentarzy żołnierskich w Beskidzie Niskim. Próba porównania stanu obecnego z materiałem archiwalnym – na wybranych przykładach,"Magury ’05. Rocznik krajoznawczy poświęcony Beskidowi Niskiemu", Warszawa 2005
• Mościcki Bogdan, Wierzycka Łucja red. Cmentarze z I wojny światowej na Podkarpaciu, Materiały z sesji krajoznawczej: Wysowa 23-25 października 1987, Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich, Warszawa 1989; Zawartość zeszytu: Geneza, organizacja i przebieg sesji - Bogdan Mościcki; Czego tu nie napisano; Dusan Jurkovic a styl zakopiański - Antoni Kroh; I wojna w świadomości historycznej Węgrów - Akos Engelmayer; Istotniejsze głosy w dyskusji;
• Partridge Agnieszka. Otwórzcie bramy pamięci. Cmentarze wojenne z lat 1914-1918 w Małopolsce. Kraków: LETTRA-GRAPHIC 2005. ISBN 83-89937-10-7, str. 44-69
• Piecuch Andrzej: Cmentarze wojenne Duszana Jurkowicza w Beskidzie Niskim. „Magury’01”, Warszawa: 2001;
• Piecuch Andrzej: Duszan Jurkowicz: 1868-1947. „Magury’01”, Warszawa:, 2001;
• Šlachta Štefan: List Dušanovi Jurkovičovi. „Architekt” Roč.43, č.24, listopad, 1997;
• Thurso Igor: Príklad Dušana Jurkoviča. “Box” . Č.6 , 1996;
• Ujma Magdalena, Cmentarze wojenne z I Wojny Światowej projektu Dusana Jurkovica w Beskidzie Niskim. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Andrzeja Kazimierza Olszewskiego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Lublin: KUL 1994r.;
• Wirth Zdenek. Umĕlecká díla Dušana Jurkowiče. Praha: 1927;
• Žákavec František. Dílo Dušana Jurkovica. W: Kus dějin československé architektury, Praha: 1929;
• Zakrzewski Leszek: Dzieła słowackiego architekta Dušana Jurkoviča w Polsce. W 90. rocznicę bitwy pod Gorlicami. „Almanach Muszyny”. Muszyna: 2005 s.133-141. ISSN 1234-6276;
• Zatloukal Pavel: Luhačovice. Jurkovič v lázních. „Fórum architektury & stavitelství” Č.5; 2002;

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Najpełniejsza strona o Duszanie Jurkowiczu - po czesku
• Link do Słowackiej Wikipedii
• Życiorys po słowacku
• Jeden z bardzo wielu artykułów o twórczości Jurkowicza
• Bibliografia zachodniogalicyjskich cmentarzy wojennych. Obok literatury związanej z cmentarzami wojennymi w Galicji Zachodniej, których głównym autorem był Jurkowicz, znajduje się tu informacja o większość polskiej literatury dotyczącej Jurkowicza, o wszystkich polskich wydaniach jego dzieł, pozycje słowackie, niemieckie, węgierskie. Albumy, katalogi wystaw oraz prace naukowe na temat artysty.
• Fotografie i opisy wszystkich cmentarzy autorstwa D. Jurkowicza w tzw. I okręgu cmentarnym

[edytuj] Uwagi o źródłach

Artykuł przygotowano na podstawie wielu źródeł. Większość z nich podana jest w dziale "Literatura". Podstawowe informacje biograficzne pochodzą z pozycji: Duda Oktawian. Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachodniej 1914-1918. Warszawa: Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu 1995. ISBN 83-85548-33-5; s. 53 oraz ze strony internetowej http://www.jurkovic.cz .