Dzięgiel litwor
Z Wikipedii
Arcydzięgiel litwor | |
Systematyka wg Reveala | |
Domena | jądrowce |
Królestwo | rośliny |
Podkrólestwo | naczyniowe |
Nadgromada | nasienne |
Gromada | okrytonasienne |
Klasa | Rosopsida |
Rząd | araliowce |
Rodzina | selerowate |
Rodzaj | dzięgiel |
Gatunek | arcydzięgiel litwor |
Nazwa systematyczna | |
Angelica archangelica L. | |
Synonimy | |
Archangelica officinalis Hoff. 1814 | |
Galeria zdjęć i grafik |
Dzięgiel litwor (arcydzięgiel litwor) Angelica archangelica L. - gatunek rośliny dwuletniej z rodziny selerowatych (Apiaceae Juss.). Ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych: angelika, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Występuje w stanie dzikim w górzystych i wilgotnych terenach Europy i Azji. W Polsce podgatunek typowy rośnie w Sudetach i Karpatach, podgatunek nadbrzeżny występuje w pasie wybrzeża i dolinach rzek. Gatunek rodzimy.
Spis treści |
[edytuj] Charakterystyka
- Pokrój
- Okazała roślina do 2 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m), o silnym zapachu.
- Łodyga
- Gruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzwęźlach.
- Liście
- Zebrane w rozetę dużych 3-4-krotnie pierzastych liści osadzonych na długich ogonkach. Liście mają rozdęte pochwy liściowe. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.
- Kwiaty
- Drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Kwitnie od końca maja do lipca. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze).
- Owoce
- Duże rozłupki, składające się z 2 płaskich, jasnobrązowych niełupek.
- Korzeń
- Mają krótkie, grube, pofałdowane, brunatne kłącze, z którego wyrastają korzenie boczne. Wewnątrz kłącze i korzenie są białe, gąbczaste.
- Biotop, wymagania
- Miejsca wilgotne. Gleby żyzne, głębokie próchniczne, przepuszczalne - czarnoziemy, lessy, mady. Preferuje stanowiska słoneczne i półcienie.Podgatunek typowy rośnie na wilgotnych łąkach na terenach górzystych, także w zaroślach, nad brzegami potoków, jest składnikiem ziołorośli wysokogórskich. Podgatunek nadbrzeżny rośnie w zbiorowiskach ziołorośli nadrzecznych nad wodami, im bliżej morza tym jest liczniejszy.
[edytuj] Zmienność
W Polsce występują dwa podgatunki:
- Dzięgiel litwor typowy (arcydzięgiel litwor, arcydzięgiel lekarski, anżelika) A. archangelica subsp. archangelica (syn. Archangelica officinalis Hoffm.). Występuje w górach, poza nimi uprawiany i dziczejący. Ma równowąskie pokrywki długości baldaszków. Kwiaty zielonkawożółte. Owoc długości 6,5 - 8 mm. Osiąga 2,5 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Aconitetum firmi [1]
- Dzięgiel litwor nadbrzeżny A. archangelica subsp. litoralis (Fr.) Thell. - (syn. Archangelica litoralis Fries. Występuje w pasie nadmorskim i wzdłuż brzegów rzek. Ma szczeciniaste pokrywki, ok. 2x krótsze od baldaszków. Kwiaty zielonkawobiałe. Owoc 5-6 mm długości. Osiąga 3 m wysokości. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Calystegio-Angelicetum archangelicae litoralis [1].
[edytuj] Ochrona
Roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową od 1983, z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca zielarskiego. Rozpowszechnienie jego uprawy w ogródkach zapobiegłoby niszczeniu stanowisk naturalnych.
[edytuj] Zastosowanie
- Roślina uprawna
- Sposób uprawy: rozmnaża się z nasion wysiewanych na rozsadniku lub wprost do gruntu. Na rozsadnik wysiewa się nasiona pod koniec lipca lub na początku sierpnia. Wprost do gruntu nasiona wysiewa się w sierpniu. Roślinę uprawia się na glebie średnio żyznej, przepuszczalnej.
- Roślina lecznicza
- Surowiec zielarski: korzeń arcydzięgla - Radix Archangelicae, barwy czerwono-brunatnej, silnym zapachu. Przetwór: olejek arcydzięglowy - Oleum Archangelicae.
- Skład chemiczny: olejek eteryczny do 1,5% (felandren, terpeny, pinen), kwas walerianowy, kwas angelikowy, kwas metyloetylooctowy i kwas oksypentadecylowy, seskwiterpeny, kumaryny, flawonoidy, garbniki.
- Działanie: pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco.Delikatny środek napotny i wykrztuśny. Olejek stosuje się do nacieranie przy nerwobólach i bólach reumatycznych.
- Zbiór i suszenie: zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. Ścina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Korzeń oczyszcza się z ziemi, odcina wszelkie części zielone i starannie myje. Po osuszeniu przecina się je wzdłuż. Suszyć w suszarni w temperaturze 35-40 stopni.
- Sztuka kulinarna: wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Także przy produkcji likierów.
[edytuj] Ciekawostki
- Nazwa łacińska pochodzi od słowa archangelos, które oznacza archanioł i nawiązuje do niezwykłych właściwości leczniczych tej rośliny, które miał objawić archanioł Rafael.
- Od nazwy tej rośliny pochodzi wiele geograficznych nazw w Tatrach, np. Dolina Litworowa, Litworowa Przełęcz, Litworowy Staw Gąsienicowy.
- Korzeń arcydzięgla litworu jak również kandyzowane łodygi i ogonki liściowe noszą nazwę anżelika[2].
- Zobacz też
- Rośliny tatrzańskie.
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-200-2415-3.
- ↑ wg Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego
[edytuj] Bibliografia
- Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
- Zbigniew Mirek: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Halina Pięknoś-Mirkowa. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
- Lesley Bremness: Wielka księga ziół.
- Krystyna Mikołajczyk, Adam Wierzbicki: Zioła. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1983. ISBN 83-205-3361-9.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.