Historia Grenlandii
Z Wikipedii
Historia Grenlandii, największej wyspy świata, to historia zmagań człowieka z arktycznymi warunkami na niej panującymi, z zalegającą na ok. 84% wyspy pokrywą lodową, ograniczającą aktywność człowieka do wybrzeży. Grenlandia nie była znana Europejczykom do X w., kiedy to odkryli ją norwescy Wikingowie, którzy zabłądzili w drodze do Islandii. Przed tym odkryciem przez długi czas zamieszkiwały ją ludy arktyczne, choć w chwili przybycia Wikingów była niezamieszkana. Przodkowie dzisiejszych Inuitów (dawniej Eskimosów) przybyli na wyspę dopiero na początku XIII w. Inuici byli jedynym ludem, jaki zamieszkiwał wyspę przez kilkaset lat, jednak w XVIII w. wyspa stała się kolonią duńską.
Podczas II wojny światowej Grenlandia była praktycznie odcięta od Danii i umocniła swoje kontakty ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą. Po wojnie ponownie znalazła się pod kontrolą Danii, ale zniesiono status kolonii. Mimo iż nadal jest częścią Królestwa Danii, od 1979 r. wyspa posiada pewien stopień autonomii. Jest jedynym terytorium, jakie kiedykolwiek opuściło Unię Europejską.
Spis treści |
[edytuj] Wczesna kultura paleoinuicka
Prehistoria Grenlandii to historia wciąż powtarzających się paleoinuickich (paleoeskimoskich) migracji z Ameryki Północnej na tę wyspę. Przybliżone okresy funkcjonowania poszczególnych kultur, jakie się na Grenlandii wytworzyły to:
- Tzw. kultura "Saqqaq": 2500-800 p.n.e. (południowa Grenlandia)
- Okres I Niezależności: 2400-1300 p.n.e. (północna Grenlandia)
- Okres II Niezależności: 800-1 p.n.e. (daleka północ Grenlandii)
- Okres tzw. wczesnego Dorsetu albo I kultura Dorset: 700 p.n.e. – 200 n.e. (południowa Grenlandia).
Po upadku wczesnej kultury Dorset, wyspa pozostawała niezamieszkana przez kilkaset lat.
[edytuj] Osadnictwo nordyckie (Wikingowie)
W ciągu lat 80. X wieku islandzcy Wikingowie dokonali pierwszych odkryć na Grenlandii. Gdy tam przybyli, zastali wyspę niezamieszkaną. Sami zaś osiedlili się w południowo-wschodniej części wyspy. Nazwa Grenlandia wzięła swój początek od tej właśnie kolonizacji. Grønland w językach staroskandynawskich to zielona ziemia, natomiast Inuici nazywali wyspę Kalaallit Nunaat, co tłumaczy się jako nasza ziemia.
Istnieją sprzeczności, dlaczego Wikingowie tak nazwali tę lodowatą i skalistą pustynię. Prawdopodobnie jest to związane z tym, że we wczesnym średniowieczu klimat był dużo cieplejszy i wybrzeża były rzeczywiście zielone, lub też nazwa Grenlandia została nadana tylko po to, aby zachęcić osadników do przybywania na nią i nadać jej atrakcyjne oblicze.
Skandynawskie sagi podają jako datę założenia pierwszej osady rok 985, kiedy to 25 statków pod dowództwem Eryka Rudego (tylko 14 dotarło na miejsce) wyruszyło z Islandii w kierunku wyspy. Data ta została potwierdzona m.in. poprzez badania węglem radioaktywnym pozostałości po pierwszej osadzie w Brattahlid (obecnie Qassiarsuk). Badania wykazały, że osada ta została założona ok. roku 1000. Legendy mówią także o Eryku, synu Leifa Erikssona, który także w 1000 r. opuścił Grenlandię i dotarł do Vinlandii (przypuszcza się, że był to teren obecnej Nowej Fundlandii).
Kolonia ta osiągnęła liczebność od ok. 3 do 5 tys. ludzi. Początkowo były to dwie kolonie – większa wschodnia i mniejsza zachodnia (licząca ok. 1 tys. ludzi). Znane są miejsca co najmniej 400 punktów, w których istniały gospodarstwa Wikingów. Była to znacząca populacja, biorąc pod uwagę, że liczba ludności obecnej Grenlandii wynosi 56 tys. Kolonia także handlowała takimi produktami jak: kły morsów, liny (dla statków), foki, owce, bydło (produkty te wymieniono w wykazie z XIII wieku). Co roku przybywały statki z Europy (głównie z Islandii i Norwegii), przywożąc ze sobą żelazo i prawdopodobnie drewno budowlane, wymieniając je na miejscowe produkty.
W 1126 r. zostaje założona diecezja w Garðar (obecnie Igaliku), która początkowo podlegała archidiecezji w Lundzie, a od 1152, po utworzeniu tam arcybiskupstwa, archidiecezji w Trondheim. Wiadomo o co najmniej 5 kościołach, których pozostałości zachowały się do dzisiaj. W 1261 r. ludność kolonii zgodziła się na zwierzchnictwo króla Norwegii, zachowała jednak własny system prawa. W 1380 Norwegia weszła w unię personalną z Danią, a razem z nią grenlandzkie kolonie. Nie rozwijały się one jednak tak dobrze jak dotychczas. Zachodnia osada została opuszczona ok. 1350 r. W 1378 r. nie funkcjonowało już biskupstwo w Garðar. Po 1408 r., kiedy zostało zarejestrowane ostatnie małżeństwo na wyspie, żadne pisane źródła nie wspominają nic o osadnikach. Prawdopodobnie pod koniec XV w. kolonia wymarła, jednak dokładna data nie jest jeszcze znana. Ostatnie badania węglem radioaktywnym z roku 2002 jako datę opuszczenia osiedli podają rok 1430 (+/-15 lat). W roku 1540 załoga niemieckiego statku, który zdryfował w okolice kolonii wschodniej, znalazła tam tylko opuszczone gospodarstwa. Wylądowali oni również na małej wyspie w fiordzie Brattahlid. Znaleziono tam zwłoki Normana odzianego w wełniany kabat i spodnie z foczego futra. Był to być może ostatni mieszkaniec kolonii, który żyjąc samotnie nie doczekał przybycia statku [1].
Prawdopodobnie przyczyną opuszczenia osiedli były zmiany klimatyczne w postaci obniżenia się temperatury. Wiadomo, że latach 800-1200 klimat był cieplejszy, ale ok. 1300 r. zaczął sie powoli ochładzać (takie cykliczne zmiany temperatury, a co za tym idzie klimatu są naturalnym elementem w historii Ziemi). Na to mogły też nałożyć się dodatkowe przyczyny, np. wyjałowienie się uprawianej przez Wikingów ziemi i tym samym mniejszych plonach, które nie wystarczały dla wyżywienia kolonii. Mówi się także, że handel afrykańską kością słoniową wyparł z rynku grenlandzkie kły morsów. Natomiast nieprawdą jest, jakoby przyczyną opuszczenia wyspy była niezdolność Wikingów do przystosowania się do nowych warunków, badania wykazują, że zmienili oni dietę, która składała się w 80% z produktów rolnych na początku na dietę, która przy końcu istnienia kolonii składała się w 80% z owoców morza. Bardzo prawdopodobne jest, że mała populacja Grenlandii zdegenerowała się poprzez małżeństwa w wąskim kręgu osób, co prowadziło do częstszego występowania chorób. Do końca więc nie wiadomo, dlaczego Wikingowie opuścili wyspę.
[edytuj] Kultura tzw. "późnego Dorset" i kultura "Thule"
Kultury te były głównie tworem wprawionych wielorybników, jak opisuje je norweski misjonarz Hans Egede w XVIII w. Wikingowie mogli nie być sami na wyspie, kiedy na nią przybyli, ponieważ w tym czasie i wcześniej przybyła tam nowa fala Inuitów (Eskimosów) z zachodu. Kultura "późnego Dorsetu" mogła więc poprzedzać przybycie Wikingów. Kultura ta była jednak ograniczona tylko do północno-zachodniej części wyspy, daleko od osad skandynawskich na południowych wybrzeżach. Niektóre archeologiczne odkrycia jako koniec tej kultury podają w przybliżeniu rok 1300, a więc mniej więcej ten sam okres, w którym zostały opuszczone południowo-zachodnie osiedla Wikingów. W regionie tej kultury znajdują się znaleziska, które świadczą o pobycie tam od 4 do 30 rodzin, żyjących razem poprzez krótki czas.
Około 1200 roku pojawiła się inna kultura inuicka, tzw. kultura Thule, która również przybyła z zachodu, mająca swoje początki na Alasce 200 lat wcześniej. Inuici ci osiedlili się w południowej części obszaru, na którym istniała kultura "późnego Dorsetu" i obejmowała swoim zasięgiem rozległe tereny na zachodnich i wschodnich wybrzeżach wyspy. Ludzie ci, przodkowie współczesnych Inuitów, byli bardzo elastyczni w stosunku do zmieniającego się klimatu i potrafili szybko zmieniać swój tryb życia na taki, który umożliwiał im przetrwanie na wyspie w danych warunkach klimatycznych, zajmowali się głównie rybołówstwem i myślistwem obejmującym wszystkie gatunki zwierząt żyjące na Grenlandii i w morzu ją otaczającym.
Zwiększająca się liczba ludności zmuszała do robienia zapasów żywności na zimę, aby uniknąć głodu. Wczesna kultura Thule nie obejmowała terenów na samej północy wyspy, zaludnione zostały one dopiero w XIX w. w wyniku migracji Inuitów z Kanady. Charakter kontaktów pomiędzy poszczególnymi kulturami, jakie się na Grenlandii wytworzyły, nie jest do końca jasny, ale przypuszczalnie były to głównie kontakty handlowe. Natomiast nie ma dowodów w postaci znalezisk archeologicznych na kontakty Wikingów z kulturami inuickimi. Niektórzy przypuszczają, że to właśnie konflikt Wikingów z kulturą Thule był głównym powodem opuszczenia nordyckich osiedli, ale są to tylko domysły.
[edytuj] Kolonizacja duńska
W 1536 r. Dania i Norwegia ostatecznie stopiły się w jeden organizm państwowy. Od tego momentu Grenlandia była uznawana za terytorium należące bardziej do Danii niż do Norwegii.
Nawet kiedy kontakty z wyspą nie były utrzymywane, królowie duńscy deklarowali zwierzchnictwo nad nią. W XVII w. wielorybnictwo stało się przyczyną, dla której angielskie, holenderskie i niemieckie statki zaczęły przybywać na wyspę. Dokonywano tego głównie aby oprawić i przygotować do transportu zabite wieloryby, natomiast nie zakładano żadnych stałych osiedli. W 1721 r. połączona kupiecko-misjonarska wyprawa prowadzona przez Norwega Hansa Egede'a została wysłana na Grenlandię. Nie wiedziano, czy osady, z którymi przerwano kontakty, nadal istnieją, obawiano się także, że misja może spełznąć na niczym, ponieważ pozbawieni kontaktów mieszkańcy mogą pozostawać nadal katolikami, mimo że upłynęło już 200 lat od reformacji. Obawy okazały się jednak nieuzasadnione – jedynymi ludźmi, jakich koloniści zastali na wyspie, byli Inuici. Stopniowo wyspa stawała się coraz bardziej otwarta na duńskie kompanie handlowe, a coraz bardziej zamknięta na kupców z innych krajów. Centrum kolonii stała się osada o nazwie Godthåb (Dobra Nadzieja) na południowo-zachodnim wybrzeżu. Inuici, którzy żyli w pobliżu baz kupieckich, zostali nawróceni na chrześcijaństwo.
Kiedy Norwegia oddzieliła się od Danii w 1814 r., a połączyła się ze Szwecją w unię personalną po wojnach napoleońskich, wszystkie kolonie należące do obu krajów (łącznie z Grenlandią) zostały przy Danii. W ciągu XIX w. wzrosło zainteresowanie regionem, po części powodem tego były wyprawy polarne badaczy i naukowców, takich jak William Scoresby i Knud Rasmussen. W tym samym czasie rozwijająca się kolonizacja duńska miała głównie charakter handlowy – nie zamierzano się na wyspie osiedlać. Powodzeniem zakończyła się także działalność misjonarska Duńczyków. W 1861 r. zostaje wydana pierwsza gazeta w języku grenlandzkim. Natomiast duńskie prawo obowiązywało tylko Duńczyków i nie było stosowane wobec Inuitów.
Na początku XIX w. obszary powyżej 81 stopnia szerokości geograficznej północnej pozostawały niezamieszkane, znajdowały się tam tylko porozrzucane na olbrzymim terenie nieliczne schronienia myśliwskie. W ciągu jednak tego stulecia Inuici z obszaru dzisiejszej Kanady zasiedlili te tereny (ostatnia grupa Inuitów przybyła z Kanady w 1864 r.). W tym samym czasie wschodnie części wyspy były przeludnione (co wiązało się z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną, jako że obszar, który jest konieczny do utrzymania grupy ludności myśliwskiej, musi być znacznie większy niż teren, który wystarczy np. rolniczej rodzinie).
Demokratyczne wybory do okręgowych zgromadzeń odbyły się po raz pierwszy w latach od 1862 do 1863 r., mimo że nie było na to zgody Danii. W 1911 r. powołano dwa parlamenty krajowe (Landsitngi), jeden dla północnej Grenlandii i jeden dla południowej, które połączono w 1951 r. Przez ten czas najważniejsze decyzje dotyczące wyspy były podejmowane w Kopenhadze, gdzie Grenlandia nie miała swojej reprezentacji.
Pod koniec XIX stulecia duński monopol handlowy był krytykowany przez kupców. Spierano się, że tubylcy nie mają z niego żadnych korzyści, a ponadto hamuje on rozwój przemysłu rybnego.
Wielu Grenlandczyków było jednak za zachowaniem status quo wyspy, co uzasadniali tym, że monopol zabezpiecza m.in. przyszłość wielorybnictwa (pojawienie się innych państw mogło spowodować ich wytrzebienie w tym rejonie). Pomimo tego Duńczycy inwestowali coraz większe środki w rybołówstwo.
[edytuj] Strategiczne położenie Grenlandii
[edytuj] I połowa XX wieku
Kiedy Norwegia odzyskała niepodległość w 1905 r., zaczęła kwestionować duńskie zwierzchnictwo nad wyspą którą postrzegano od zawsze jako norweską posiadłość. W 1931 grupa norweskich polarników pod dowództwem Hallvarda Devolda dokonala "prywatnej" okupacji niezamieszkałej wschodniej części wyspy w imieniu króla Norwegii Haakona 7. Okupacja została później poparta przez rząd norweski i norweską marynarkę wojenną pod dowództwem Vidkuna Quislinga (wtedy ministra obrony). Dwa lata później Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości wydał rozstrzygnięcie na korzyść Danii, które zostało zaakceptowane przez Norwegów. W czasie II wojny światowej Stany Zjednoczone założyły na wyspie swoje najdalej na północ wysunięte bazy lotnicze. Gdy Niemcy rozszerzyli zakres swoich działań na Grenlandię, Henrik Kauffman – duński ambasador w Stanach Zjednoczonych (który odmówił uznania niemieckiej okupacji Danii) podpisał traktat z USA 9 kwietnia 1941, dający ich siłom zbrojnym prawo do zakładania swoich baz wojskowych. Z powodu trudności z zarządzaniem wyspą przez Danię w czasie wojny i wydobycia niektórych surowców (głównie kriolitu) można powiedzieć, że Grenlandia korzystała z pewnej dozy niepodległości. Wyspa w tym okresie była zaopatrywana przez Kanadę i Stany Zjednoczone. W czasie "zimnej wojny" ujawniło się w całej rozciągłości, w jak ważnym miejscu leży Grenlandia (można z niej kontrolować ruch na całym północnym Atlantyku pomiędzy portami Europy i Ameryki Północnej). Była ona także dogodnym miejscem dla kontrolowania i obserwacji użycia międzykontynentalnych rakiet balistycznych (ich tor lotu przebiegał nad Arktyką).
[edytuj] Baza w Thule
USA zainteresowały się wyspą jeszcze bardziej i w 1951 traktat Kauffmana został zastąpiony przez inny. Baza lotnicza w Thule (obecnie Qaanaaq) na północnym zachodzie stała się stałą bazą. W 1953 r. niektóre rodziny inuickie zostały zmuszone do przesiedlenia się z tego terenu celem rozbudowania i poszerzenia bazy. Z tego powodu baza w Thule stała się przedmiotem nieporozumień pomiędzy rządem duńskim a Grenlandczykami. Konflikt osiągnął swe apogeum 21 stycznia 1968 r., kiedy wydarzył się wypadek w pobliżu bazy. Latająca forteca B-52 z ładunkiem bomb wodorowych rozbiła się na tym terenie. Nastąpił wyciek dużych ilości plutonu pod pokrywę lodową. Mimo że większość plutonu została odzyskana, Inuici mówią o wielu przypadkach deformacji u miejscowych zwierząt, twierdząc, że są one skutkiem skażenia radiologicznego.
[edytuj] Autonomia wyspy
Kolonialny status Grenlandii został potwierdzony w 1953 r. kiedy to stała się ona nieodłączną częścią Danii z reprezentacją w duńskim parlamencie – Folketingu. Dania rozpoczęła także program wprowadzenia opieki medycznej i edukacji Inuitów. Aby ten program zrealizować populacja wyspy została skupiona w miastach. To spowodowało występowanie dużego bezrobocia wśród ludności, z której większość utrzymywała się z rybołówstwa a nie mogła się nim zajmować, będąc oddaloną od swoich łowisk, zaś o pracę w mieście było trudno.
Konflikt pomiędzy Grenlandczykami a Danią pogłębił się wraz z jej przystąpieniem do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Inuici obawiali się, że zaszkodzi to ich handlowi (który był obsługiwany głównie przez kraje nieeuropejskie, takie jak USA i Kanada).
Kiedy Dania w 1973 włączyła się w struktury Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (późniejszej Unii Europejskiej), pomimo że 70,3% mieszkańców wyspy opowiedziało się za niewstępowaniem do niej, zaczęły się pojawiać głosy o tym, że Grenlandia nie ma wystarczającej reprezentacji w Kopenhadze.
Wówczas lokalne partie zaczęły zabiegać o utworzenie odrębnego rządu dla Grenlandii. Folketing w 1978 r. przyznał mieszkańcom wyspy prawo do samorządności.
23 lutego 1982 53% mieszkańców wyspy opowiedziało się za wystąpieniem z Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, co nastąpiło w 1985 r.
Samorządna Grenlandia widziała siebie jako naród inuicki. Dlatego duńskie nazwy miejscowości zostały wymienione na inuickie. Centrum duńskiej administracji Godthåb zostało nazwane Nuuk. W 1985 r. powstała flaga Grenlandii o kolorach duńskiego Dannebroga.
Mimo tych działań, ruch zmierzający do całkowitego usamodzielnienia się wyspy jest w dalszym ciągu słaby.
[edytuj] Obecne stosunki zagraniczne Grenlandii
Dawniej stosunki zagraniczne Grenlandii leżały całkowicie w gestii rządu w Kopenhadze. Teraz, poza nielicznymi wyjątkami, polityka zagraniczna Grenlandii jest prowadzona przez miejscowy rząd. Po opuszczeniu Wspólnot Europejskich Grenlandia podpisała z nią specjalny traktat. Wstąpiła także do kilku mniejszych organizacji międzynarodowych, ograniczających się do takich państw jak Islandia i Wyspy Owcze, oraz do inuickich społeczności Kanady i Rosji.
Grenlandia jest także jednym z założycieli Arktycznej Rady Współpracy w 1996 r.
Traktat ze Stanami Zjednoczonymi z 1951 r. jest przedmiotem ponownych negocjacji. Są propozycje, aby baza w Thule stała się podmiotem międzynarodowego nadzoru i stacją satelitarną, czym m.in. zajmuje się Organizacja Narodów Zjednoczonych.
[edytuj] Zobacz też
Przypisy
[edytuj] Linki zewnętrzne
