Język praindoeuropejski

Z Wikipedii

Artykuł wymaga poszerzenia. Zajrzyj na stronę dyskusji, by dowiedzieć się, czego brakuje i uzupełnij braki, jeśli to możliwe.

Język praindoeuropejski to prajęzyk, czyli wspólny przodek języków indoeuropejskich, nie zaświadczony bezpośrednio, ale częściowo zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej. Istnieje szereg różnych hipotez na temat datowania i lokalizacji języka praindoeuropejskiego. Najdawniejsze języki indoeuropejskie – już znacznie zróżnicowane – znane są z pierwszej połowy II tysiąclecia p.n.e., a dane pośrednie wskazują, że rozpad wspólnoty indoeuropejskiej musiał nastąpić najpóźniej około 3000 p.n.e. Z kolei analiza odziedziczonego słownictwa pozwala przypuszczać, że społeczeństwo praindoeuropejskie istniało w okresie neolitu (przed upowszechnieniem się wytopu i obróbki metali) i że składało się z ludności rolniczo-pasterskiej.

Najczęściej przyjmowana hipoteza lokalizuje Indoeuropejczyków na obszarze stepów Ukrainy i południowej Rosji, utożsamiając ich z ludnością kultury grobów jamowych (zob. Teoria kurhanowa). Ekspansja Indoeuropejczyków na terenie Europy wiązałaby się według tej koncepcji z najazdami ludów pasterskich z obszaru stepów czarnomorskich, twórców późnoneolitycznych kultur amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Najnowsze badania archeologiczne kwestionują jednak wschodnie pochodzenie europejskich kultur późnego neolitu. Według koncepcji alternatywnej ludy indoeuropejskie wywodzą się z dorzecza środkowego Dunaju, gdzie w połowie VI tysiąclecia p.n.e. ukształtowała się kultura ceramiki wstęgowej, która w ciągu następnych stuleci skolonizowała środkową i północną Europę. Inne spekulacje na temat "praojczyzny" Indoeuropejczyków (Azja Mniejsza, północna Europa, Indie) nie tłumaczą dobrze historycznego rozprzestrzeniania się ludów indoeuropejskich ani ich związków z konkretnymi kulturami archeologicznymi.

Należy podkreślić, że termin "Indoeuropejczycy" oznacza tu wspólnotę językową. Nie trzeba wiązać go jednoznacznie z określoną kulturą ani tym bardziej z określonymi cechami genetycznymi ("rasą"). Ludy indoeuropejskie zapewne często wchłaniały różne populacje nieindoeuropejskie, przejmując elementy ich kultury. Do ok. 1000 p.n.e. rozmaite ludy indoeuropejskie skolonizowały prawie całą Europę i znaczne obszary Azji (Azja Mniejsza, Azja Środkowa, część Indii).

Spis treści 1 Charakterystyka języka praindoeuropejskiego 1.1 Fonologia 1.2 Morfologia 1.3 Fleksja 1.4 Słownictwo 2 Zobacz też 3 Linki zewnętrzne

[edytuj] Charakterystyka języka praindoeuropejskiego

[edytuj] Fonologia

System głosek praindoeuropejskich
SPÓŁGŁOSKI	wargowe	przedniojęzykowe	miękkopodniebienne palatalizowane	miękkopodniebienne	miękkopodniebienne labializowane
zwarte bezdźwięczne	p	t	ḱ	k	kw
zwarte dźwięczne	b	d	ǵ	g	gw
zwarte dźwięczne przydechowe	bh	dh	ǵh	gh	gwh
nosowe	m	n
szczelinowe		s	h1, h2, h3
spółgłoski płynne, półsamogłoski	w	r, l	j

samogłoski krótkie a, e, o, i, u

samogłoski długie a:, e:, o:

dyftongi ai, au, a:i, a:u, ei, eu, e:i, e:u, oi, ou, o:i, o:u

[edytuj] Morfologia

Wyrazy praindoeuropejskie miały na ogół następującą budowę: rdzeń + przyrostki słowotwórcze + końcówka fleksyjna. Rdzeniem nazywamy główny morfem wyrazu, który można rozszerzać za pomocą przyrostków, tworząc tematy o pokrewnym ale różnym znaczeniu (granice między morfemami oznaczam poniżej za pomocą łącznika: "-"). Temat wraz końcówką fleksyjną (tworzącą formy koniugacyjne i deklinacyjne) stanowi w pełni samodzielny wyraz. Prawdziwe przedrostki były w praindoeuropejskim bardzo rzadkie (z wyjątkiem *n- tworzącego wyrazy zaprzeczone), natomiast wiele było złożeń (wyrazów zawierających dwa rdzenie), a w różnych funkcjach gramatycznych używano tzw. reduplikacji, czyli częściowego powtórzenia pierwszej sylaby (np. *b^hi-b^her- od rdzenia *b^her- 'nosić').

Większość rdzeni praindoeuropejskich składała się z dwu spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska lub dyftong. Charakterystyczną cechą gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samogłosek (tzw. ablaut) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł zawierać *e, *o - tzw. stopień pełny (czasem także ich długie odpowiedniki *e: lub *o: - stopień wzdłużony) lub tracić samogłoskę - stopień zaniku.

Odpowiednie warianty morfemu nazywamy "stopniami" (stopień e lub pełny, stopień o lub wzdłużony, stopień zero lub zredukowany lub zaniku). Na przykład rdzeń *sed- o znaczeniu 'siedzieć' mógł mieć warianty *sod- i *sd-, występujące w wyrazach pochodnych (możliwe były też stopnie wzdłużone, np. *se:d-). W rdzeniach zawierających spółgłoski nosowe i płynne lub dyftogi poszczególne stopnie wyglądały jak w następujących przykładach:

• leik^w-, *loik^w-, *lik^w- 'porzucać'
• leuk-, *louk-, *luk- 'świecić'
• swep-, *swop-, *sup- 'spać'
• ters-, *tors-, *trs- (stopień zero z sylabicznym *r) 'trząść się'
• b^hend^h-, *b^hond^h-, *b^hnd^h- (z sylabicznym *n) 'wiązać'

Na przykład od rdzenia *derk^{^}- 'spostrzegać' można utworzyć czasowniki pochodne o następujących tematach, np.:

• derḱ-e-
• di-drḱ-sk^{^}e-
• de-dorḱ-

(z użyciem różnych stopni rdzenia, różnych przyrostków, reduplikacji itp.)

[edytuj] Fleksja

Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym, podobnie jak język polski. Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim oraz ablativus, odpowiadający na pytania "skąd? od kogo/czego?") oraz trzy liczby (pojedyncza, podwójna i mnoga). Trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami anatolijskimi); teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów) zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne ("rodzaje") rzeczowników (ożywione i nieożywione).

Koniugacja praidoeuropejska była dość skomplikowana ze względu na rozbudowany system aspektów (pełniących częściowo funkcje czasów) i trybów; istniały także dwie strony (czynna i bierno-zwrotna, wyrażana za pomocą specjalnych końcówek). Koniugacja uwzględniała trzy osoby i trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą), a czasowniki tworzyły ponadto kilka rodzajów form pochodnych o charakterze imiesłowów (nie istniały natomiast bezokoliczniki).

[edytuj] Słownictwo

Można dostrzec podobieństwo między niektórymi wyrazami praindoeuropejskimi a polskimi, zwłaszcza po uwzględnieniu języka prasłowiańskiego, np.:

*penk^we > pętь > pięć (por. lit. penki, gr. pente)

*ḱmtom > sъto > sto (por. lit. šimtas)

*tu:s- > tyti > tyć

*tusdḱomti > tysęcь > tysiąc (por. lit. tūkstantis, niem. tausend)

*e:ǵ^hom > azъ > jazъ > ja (por. lit. aš, gr. i łac. ego, goc. ik, niem. ich)

[edytuj] Zobacz też

• Język Adamowy,
• Języki nostratyczne,
• Językoznawstwo historyczne,
• Teoria laryngalna.

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Julius Pokorny - Słownik języka praindoeuropejskiego (en)
• Gerhard Köbler - Słownik języka praindoeuropejskiego, gramatyka w sekcji Vorwort. (de),(en)