Jan Lenica
Z Wikipedii
Jan Lenica (ur. 4 stycznia 1928 roku w Poznaniu, zm. 5 października 2001 w Berlinie) - polski artysta plastyk, scenarzysta, krytyk sztuki, reżyser filmów animowanych.
Jest jednym z autorów polskiej szkoły plakatu. Swoje plakaty, rysunki i grafiki prezentował na wielu wystawach w kraju i za granicą. Otrzymał wiele nagród za twórczość plastyczną (m.in. na Międzynarodowym Biennale Plakatu w Warszawie, festiwalu filmowym w Karlovych Varach).
Lenica blisko współpracował w pierwszym okresie tworzenia filmów animowanych z Walerianem Borowczykiem. Obaj artyści uznawani są dzisiaj za pionierów surrealistycznego kina absurdu.
Jego ojcem był malarz Alfred Lenica.
Spis treści |
[edytuj] Biografia
Jan Lenica, syn Alfreda, znakomitego malarza, jednego z twórców abstrakcjonizmu, ukończył średnią szkołę muzyczną w klasie fortepianu, a następnie studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Terminował też u ojca, w jego malarskiej pracowni. Debiutował skromnie rysunkami satyrycznymi w tygodniku "Szpilki". Światowy rozgłos przyniósł mu plakat - był jednym z twórców odnoszącej triumfy polskiej szkoły plakatu Pracował jako rysownik, publikował teksty krytyczne na temat grafiki, plakatu i karykatury, był redaktorem graficznym tygodnika "Szpilki". W 1954 został asystentem w katedrze plakatu warszawskiej ASP.
W 1957 zrealizował z Walerianem Borowczykiem pierwszy film animowany. Po zrealizowaniu kilku następnych i kłopotach z wprowadzeniem ich na ekrany, wyjechał na stałe za granicę. Prowadził wykłady na temat plakatu na uniwersytecie Harward w Cambridge. Kierował katedrą filmu animowanego na uniwersytecie w Kassel. Był profesorem plakatu i grafiki w Hochschule der Kunste w Berlinie. Tam tez zmarł 10 maja 2001 roku.
[edytuj] Plakacista
Lenica był autorem określenia "Polska Szkoła Plakatu", użytego przezeń jako tytuł swego artykułu o polskim plakacie w szwajcarskim "Graphisie". Bowiem, obok własnej twórczości plastycznej, uprawiał z powodzeniem także krytykę artystyczną. Plakaty Lenicy cechowała ekspresja, ale pojawiała się w nich też nuta sarkastycznej satyry. Ten swoisty klimat jego dzieł sprawiał, że w latach 60. porównywano go do współczesnego mu pokolenia angielskich "młodych gniewnych" (Osborne). Forma plastyczna jego prac wyprzedzała często doświadczenia aktualnej grafikę warsztatową. Lenica dość szybko wykształcił swój własny "charakter pisma" i mimo, że podlegał on na przestrzeni dziesięcioleci zrozumiałym przeobrażeniom, to twórczość jego miała zawsze wyraźne indywidualne piętno.
W latach 60. Lenica zaczął stosować styl wycinankowy, który stał mu się szczególnie bliski - na wystawie reprezentują go m.in. plakaty do "Święta wiosny" i "Ifigenii na Taurydzie" (oba z 1962 r.). Niewiele później w sztuce Lenicy wyraźnie zaistniały wpływy secesji - pierwszą pracą tego rodzaju jest w Willi plakat do "Albana Berga" z 1964 r., bardzo przypominający twórczość zmarłego niedawno wiedeńskiego postmodernisty Friedensreicha Hundertwassera, także inspirującego się secesyjną płynnością form. Ta stylistyka jest też dostrzegalna m.in. w plakatach do "Fausta" (1964 r.) i "Otella" (1968 r.). Secesyjne liternictwo zastosował w plakacie do swego filmu pt. "Adam 2".
Jan Lenica jest autorem ponad 200 plakatów teatralnych i filmowych. Jednym z najsłynniejszych jest "Wozzeck" do opery Albana Berga wykonany w 1964 roku, nagrodzony grand prix na Biennale Plakatu w Warszawie. Praca przedstawia olbrzymią, czerwoną głowę, z umieszczonymi po środku twarzy szeroko rozwartymi ustami. Poetyka plakatów Lenicy nacechowana jest ironią i absurdem, autor kreował w nich całkiem nową, często groteskową rzeczywistość.
[edytuj] Twórca filmów animowanych
Sam Lenica, pytany skąd wzięło się nowatorstwo pierwszych wspólnych filmów, nazwanych przez krytykę eksperymentalnymi, powiedział, że być może z nieznajomości dotychczasowego dorobku kina animowanego. Faktem jest jednak, że technika "wycinankowa”, jaką zastosowali w pierwszych filmach z Borowczykiem, a potem sam Lenica w kilku kolejnych, sprawdziła się jako środek przekazu zarówno treści humorystycznych, zabawnych, jak i surrealistycznej groteski, po absurd i grozę rodem z Ionesco i Kafki. Oczywiście Lenicy nie wystarczyła ta formuła i po rozstaniu się z Borowczykiem sięgał po inne formy, realizując filmy kombinowane, aktorskie, filmy z aktorami, ale unieruchomionymi na fotografiach, wreszcie filmy rysunkowe.
Film animowany był w Polsce, przed pojawieniem się filmów Lenicy i Borowczyka, uważany za formę mniej wartościową, rozumiany jako film przeznaczony dla dzieci, bez większych ambicji artystycznych, plastycznych nie mówiąc już o filozoficznych. Na dodatek filmem animowanym rządziła w Polsce ideologia.
Wraz z Walerianem Borowczykiem tworzy w 1957 film "Był sobie raz...", a w 1958 "Dom", czyniąc z filmu animowanego sztukę, która może służyć do przekazywania najbardziej skomplikowanych, trudnych i poważnych treści.
Prosty w konstrukcji film "A", opowiada o walce samotnego człowieka z terrorem pierwszej litery alfabetu. Nietrudno tu odczytać konflikt jednostki z aparatem przemocy. Podobną tematykę znajdziemy w "Panu Głowie", "Adamie 2", "Nosorożcu", czy w filmie "Wyspa R.O.".
Lenica sam mówił o balansowaniu "między groteską a dramatem". Do mitu Ikara odwoła się w filmie "Labirynt", do mitów kultury niższej jak np. Fantomasa w "Fantorro", absurd istnienia rodem z Kafki poruszy w obrazach "Labirynt", "A", "Adam 2" a rodem z Ionesco w takich dziełach jak "Pan Głowa", "Nosorożec", surrealistyczne zestawienia przedmiotów rodem z Maxa Ernsta zagoszczą w filmach "Pan Głowa", "Nowy Janko Muzykamnt", "Labirynt". Z jednej strony mamy piękno i porządek świata secesji ("Labirynt"), a z drugiej strony nawiązujący do okupacyjnych przeżyć Lenicy "Krajobraz", czy groteskowe i groźne postacie z adaptacji "Królu Ubu" A. Jarry'ego.
Mimo wielości technik, tematów i gatunków, styl Lenicy jest jednak łatwo rozpoznawalny.
[edytuj] Źódła i inspiracje filmowe
Poza zabawą plastyczną, której wzorów szukać możemy choćby w eksperymentalnych filmach lat dwudziestych XX wieku, np.F. Legera, poza poważnym traktowaniem obrazu, nawiązującym do Meliesa, poza nawiązaniem do filmów Chaplina (człowieczek w meloniku pojawia się w wielu filmach Lenicy, począwszy od debiutanckiego), poza żartami z klisz kulturowych ("Nowy Janko Muzykant", "Fantorro - ostatni sprawiedliwy") czy surrealistyczną zabawą jak w Martwej naturze, we wszystkich prawie filmach Lenicy odczytujemy głębsze przesłanie.
„Był sobie raz…” i „Dom”, pierwszy i trzeci film Lenicy i Borowczyka, posiadały i w formie i w treści wiele elementów jakby się wydawało nowoczesnych. Zrywały z obowiązującym w filmie animowanym baśniową formułą. Były w zasadzie pozbawione fabuły, a więc w tym sensie bliskie abstrakcji. Ponadto w „Był sobie raz…” poczynili bezpośrednie aluzje do malarstwa abstrakcyjnego i muzyki jazzowej.
Lenica trzymał się zawsze tej samej zasady, nie ulegał nowinkom. Jego krąg inspiracji literackich jest dość oczywisty: Kafka (jego nazwisko ukazuje się nawet na szyldzie w „Labiryncie”), Bruno Schulz, Witold Gombrowicz, Stefan Themerson, Sławomir Mrożek, André Pieyre de Mandiargues, Ionesco, Jarry. Bardziej skomplikowany jest plastyczny rodowód tych wizji. Można wskazać, co najmniej cztery takie źródła: dziewiętnastowieczna grafika ilustracyjna, prehistoria i początki kina, secesja oraz sztuka naiwna. Nie znaczy to oczywiście, ze plastyka filmów Lenicy opiera się na jednej recepcie. Przechodziła ona różne ewolucje, podobnie jak jego twórczość graficzna. Nowatorstwo Lenicy i Borowczyka polegało przede wszystkim na nobilitowaniu plastyki jako podstawowego komponentu filmu animowanego. Wcześniej była ona elementem podrzędnym w stosunku do warstwy literackiej filmu. Przenieśli na grunt animacji, język plakatowej metafory, skrótu graficznego. Zakończenie „Pana Głowy” należy już do przykładów klasycznych.
[edytuj] Filmografia
- 2001 - WYSPA R.O. Reżyseria, Scenariusz, Opracowanie plastyczne,
- 1998 - WYSPA JANA LENICY Bohater filmu,
- 1995 - JAN LENICA Bohater filmu,
- 1994 - LENICA Bohater filmu,
- 1979 - UBU ET LA GRANDE GIDOUILLE Reżyseria, Scenariusz,
- 1975 - UBU ROI Reżyseria, Scenariusz,
- 1974 - LANDSCAPE Reżyseria, Scenariusz,
- 1972 - FANTORRO - LE DERNIER JUSTICIER Reżyseria, Scenariusz,
- 1969 - STILLEBEN Reżyseria, Scenariusz,
- 1968 - ADAM 2 Reżyseria, Scenariusz,
- 1966 - WEG ZUM NACHBARN (Lenica J.) Reżyseria, Scenariusz, Producent,
- 1965 - LA FEMME - FLEUR Reżyseria, Scenariusz,
- 1964 - A Reżyseria, Scenariusz,
- 1963 - DIE NASHORNER Reżyseria, Scenariusz,
- 1962 - LABIRYNT (Lenica Jan) Reżyseria, Scenariusz, Opracowanie plastyczne,
- 1961 - ITALIA 61 Reżyseria,
- 1960 - NOWY JANKO MUZYKANT Reżyseria, Scenariusz, Opracowanie plastyczne,
- 1959 - MONSIEUR TETE Reżyseria, Scenariusz,
- 1958 - DOM (Borowczyk Walerian, Lenica Jan) Reżyseria, Scenariusz,
- 1957 - SZTANDAR MŁODYCH Reżyseria,
- 1957 - STREP-TEASE Reżyseria,
- 1957 - NAGRODZONE UCZUCIA Reżyseria,
- 1957 - DNI OŚWIATY Reżyseria,
- 1957 - BYŁ SOBIE RAZ... Realizacja,
[edytuj] Nagrody filmowe
- 2002 - WYSPA R.O. Kraków (Ogólnopolski Festiwal Autorskich Filmów Animowanych) Złota Kreska
- 1973 - LABIRYNT (Lenica Jan) Annecy (Międzynarodowy Festiwal Filmów Animowanych) V miejsce na liście najlepszych filmów animowanych świata w plebiscycie ogłoszonym na festiwalu
- 1969 - STILLEBEN Prime a la qualite - Francja
- 1969 - ADAM 2 Państwowa Nagroda Filmowa - Bundesfilmpries, RFN
- 1967 - DIE NASHORNER Cordoba (FFK) I Nagorda
- 1966 - LA FEMME - FLEUR Wenecja (MFFK i D) "Złoty Lew św. Marka"
- 1965 - A Prades (MFF) Grand Prix za najlepszy film krótkometrażowy
- 1965 - A Państwowa Nagroda Filmowa - Bundesfilmpries, RFN
- 1965 - A Oberhausen (MFFK) nagroda NRD-owskiej Ligii Przyjaźni między Narodami Grand Prix w kat. filmów animowanych
- 1964 - DIE NASHORNER Państwowa Nagroda Filmowa - Bundesfilmpries, RFN
- 1964 - DIE NASHORNER Oberhausen (MFFK) Wyróżnienie Jury
- 1964 - DIE NASHORNER Nagroda Honorowa Francuskiej Akcji Premiowania Osiagnięć w Sztuce Fimowej
- 1964 - LABIRYNT (Lenica Jan) Melbourne (MFF) Nagroda specjalna za animację
- 1964 - DIE NASHORNER Melbourne (MFF) Dybplom Honorowy
- 1964 - DIE NASHORNER Kraków (Krakowski FF - Konkurs Międzynarodowy; do roku 2000 Międzynarodowy FFK) Dyplom Uznania za "oryginalny kształt literackiego oryginału E.Ionesco"
- 1964 - LABIRYNT (Lenica Jan) Buenos Aires (MFFK) Grand Prix w kat. filmu animowanego
- 1963 - LABIRYNT (Lenica Jan) Paryż (Biennale Młodych) Nagroda w kat. filmów o sztuce
- 1963 - LABIRYNT (Lenica Jan) Oberhausen (MFFK) nagroda NRD-owskiej Ligii Przyjaźni między Narodami I Nagroda w kat. filmu eksperymentalnego
- 1963 - LABIRYNT (Lenica Jan) Kraków (Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych) I Nagroda "Złoty Smok Wawelski" w kategorii filmów animowanych
- 1963 - LABIRYNT (Lenica Jan) Annecy (Międzynarodowy Festiwal Filmów Animowanych) Nagroda FIPRESCI
- 1962 - NOWY JANKO MUZYKANT Nagroda ZAIKS-u za scenariusz
- 1962 - ITALIA 61 Kraków (Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych) II Nagroda "Srebrny Smok Wawelski" w kategorii filmów animowanych i innych krótkich form filmowych
- 1961 - MONSIEUR TETE Tours Nagroda FIPRESCI
- 1961 - NOWY JANKO MUZYKANT Syrenka Warszawska (Nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP)
- 1961 - NOWY JANKO MUZYKANT Kraków (Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych) I Nagroda "Złoty Smok Wawelski" w kategorii filmów animowanych
- 1960 - MONSIEUR TETE Oberhausen (MFFK) Grand Prix w kategorii filmu animowanego
- 1960 - MONSIEUR TETE Nagroda Emila Cohla, Paryż
- 1958 - BYŁ SOBIE RAZ... Syrenka Warszawska (Nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP) w kategorii: film krótkometrażowy; za rok 1957
- 1958 - BYŁ SOBIE RAZ... Mannheim (MFF) "Złoty Dukat"
- 1958 - DOM (Borowczyk Walerian, Lenica Jan) Bruksela (Międzynarodowy Konkurs Filmów Eksperymentalnych) Grand Prix (Konkurs odbył się w ramach EXPO-58)
- 1957 - BYŁ SOBIE RAZ... Wenecja (MFFK i D) "Złoty Lew św. Marka" w kategorii filmu eksperymentalnego
- 1957 - BYŁ SOBIE RAZ... Warszawa (PFAnimowanych) III Nagroda
[edytuj] Linki zewnętrzne
[edytuj] Bibliografia
- Giżycki Marcin "NOWATOR ANIMACJI. JAN LENICA (1928-2001)", "KINO" 2001 r., nr 12
