Powstanie w getcie warszawskim

Z Wikipedii

Powstanie w getcie warszawskim
II wojna światowa

Fotografia z Raportu Jürgena Stroopa

Data

19 kwietnia 1943–16 maja 1943

Miejsce

Warszawa, getto warszawskie

Wynik

zwycięstwo III Rzeszy

Strony konfliktu
III Rzesza	Polska

Pojmani przez SS Żydzi w trakcie powstania w getcie warszawskim, kwiecień 1943

Fotografia z Raportu Jürgena Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis : "Dowódca wielkiej operacji". Generał SS Jürgen Stroop stoi po środku i patrzy do góry

Fotografia z Raportu Jürgena Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis : "Rabini Żydowscy"

Fotografia z Raportu Jürgena Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis : "Ci bandyci stawiali zbrojny opór"

Fotografia z Raportu Jürgena Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis : "Siłą wydobyci z bunkrów"

Fotografia z Raportu Jürgena Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis : "Bandyci zgładzeni w walce"

Fotografia z Raportu Jürgena Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis : "Schwytane z bronią w ręku kobiety z ruchu Chalucowego"

Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie, Natan Rappaport, 1948

Powstanie w getcie warszawskim – zbrojne wystąpienie żydowskich formacji militarnych, które miało miejsce na terenie warszawskiego getta pod koniec jego likwidacji przez Niemców. Wybuchło w wigilię żydowskiego święta Paschy, 19 kwietnia 1943; ostatnie walki ustały do połowy maja.

Nie miało celów militarnych: biorąc pod uwagę brak jakichkolwiek szans na powodzenie, było desperackim aktem wyboru godnej śmierci z bronią w ręku, jak i odwetu na prześladowcach przez garstkę kilkuset bojowników ŻZW pod wodzą Pawła Frenkla i Leona Rodala oraz ŻOB dowodzonego przez Mordechaja Anielewicza i Marka Edelmana. Było to pierwsze miejskie wystąpienie powstańcze w okupowanej przez Niemców Europie. Bojownicy ŻOB i żołnierze ŻZW używali podczas walki flagi polskiej i żydowskiej.

Powstanie wybuchło na wezwanie Żydowskiego Komitetu Narodowego w momencie, gdy w wyludnionym już getcie znajdowało się tylko 50-60^[1] tysięcy ludzi (wobec niemal pół miliona w szczytowym okresie jego zaludnienia). Miało miejsce podczas zarządzonej przez Heinricha Himmlera akcji ostatecznej likwidacji getta, polegającej na systematycznym przeszukiwaniu dzielnicy i wyłapywaniu resztek kryjącej się ludności. Gdy na teren getta weszły niemieckie oddziały wojskowe i policyjne pod komendą gen. SS Jürgena Stroopa oraz wspierające je formacje łotewskie i ukraińskie, powstańcy otworzyli do nich ogień. Żydów było mało, ale ustawiali się w szyki, które sami wymyślili.

Podczas powstania całe getto spalono, a po jego zakończeniu wysadzono Wielką Synagogę na ulicy Tłomackie. Od zburzenia ocalał jedynie kościół św. Augustyna na Nowolipkach, gdyż Niemcy użyli go jako magazynu.

Spis treści

1 Siły i straty powstańców
2 Siły i straty niemieckie
3 Pomoc polskiego podziemia dla powstańców Getta
4 Kalendarium
5 Opinie
6 Przypisy
7 Bibliografia
8 Zobacz też
9 Linki zewnętrzne

[edytuj] Siły i straty powstańców

Siły powstańcze składały się z około 1000^[1] słabo uzbrojonych bojowników (ok. 150-600 z ŻOB i 150-400 z ŻZW). Co do liczby żołnierzy w oddziałach powstańczych występują znaczne rozbieżności, gdyż niektóre źródła podają, że powstańców było nawet 1500.

Żydowscy powstańcy uzyskali pomoc głównie od AK, a także w mniejszym stopniu od SOB, PLAN, oraz GL - zarówno przed walkami, jak w ich trakcie. Wsparcie to dotyczyło technologii wytwarzania broni i budowy schronów; powstańcy otrzymali broń palną, benzynę i inne chemikalia do tego potrzebne, wsparły ich także niewielkie grupy żołnierzy podziemia chętnych do walki w getcie. Często wykorzystywano broń zdobytą na Niemcach, jednak z powodu braku amunicji zwiększenie liczby pistoletów maszynowych nie poprawiało sytuacji powstańców.

Potajemnie utworzone w 1942 przez mieszkańców getta schrony i umocnienia okazały się wyjątkowo przydatne w działaniach powstańczych. Najlepiej rozbudowane powstały w rejonie ul. Miłej, na Nowolipiu, Lesznie, Nalewkach, Świętojerskiej i Franciszkańskiej.

W starciach zginęło ok. 7000^[1] Żydów, ponad 6000 spłonęło żywcem^[1], ok. 50 000^[1] wywieziono do obozu zagłady w Treblince. W trakcie tłumienia powstania hitlerowcy dopuszczali się wielu okrucieństw i zbrodni na mieszkańcach getta oraz przeprowadzali liczne masowe egzekucje. Niemcy używali gazów bojowych^[1] do zabijania powstańców, którzy bronili się w bunkrach. Dowódca oddziałów niemieckich, gen. SS Jürgen Stroop, osobiście wydał rozkaz zwalczania bojowników ŻOB ogniem^[2] - żołnierzy niemieckich zaopatrzono w beczki z benzyną, nakazując im podpalanie wszystkich schronów, bunkrów i kryjówek.^[2] W swoim raporcie z likwidacji powstania w getcie warszawskim Jürgen Stroop podał, że zgładzono lub ujęto 56 065 Żydów. Raport nie dotyczył jednak osób, które zginęły pod gruzami palonego i burzonego getta. Szacuje się, że liczba ta wynosiła zatem około 62-63 tysięcy osób.

[edytuj] Siły i straty niemieckie

Siły niemieckie liczyły łącznie ok. 3 000^[1] (2054 żołnierzy i 36 oficerów, 821 grenadierów pancernych Waffen SS, oraz 367 tzw. granatowych policjantów - przeznaczonych do utworzenia kordonu wokół murów getta). Siły niemieckie wspierane były przez artylerię i broń pancerną. Ponadto użyto: baterii lekkiej artylerii Wehrmachtu oddziałów SS Ordnungspolizei (Orpo) (bataliony 22 i 23), SS Sicherheitsdienst (SD), saperów Wehrmachtu, batalionu ukraińskiego tzw. Trawniki-Männer, łotewski i litewskie policyjne oddziały pomocnicze (Askaris). Niemcy dysponowali uzbrojonymi pojazdami pancernymi, bronią chemiczną, miotaczami ognia, czołgami i artylerią. Zabezpieczenie techniczne stanowiła m.in. warszawska straż pożarna.

Straty strony niemieckiej podane przez dowodzącego Jürgena Stroopa wyniosły 16 zabitych i 85 rannych (sam Stroop przyznał po wojnie, że raporty były fałszowane). Inne źródła podają liczby znacznie większe – nawet do 1300 zabitych i rannych, co jednak wydaje się wielokrotnie zawyżoną wielkością strat strony niemieckiej. Najbliższe prawdy wydają się łączne straty (zabitych i rannych) strony niemieckiej na poziomie 300 ludzi. Hitlerowcy stracili także 1 czołg i 2 samochody pancerne.

[edytuj] Pomoc polskiego podziemia dla powstańców Getta

Bojownicy ŻOB-u otrzymali od Armii Krajowej broń: ok. 50 pistoletów, rkm, pm, amunicję, ok. 600 granatów, 30 kg środków wybuchowych (plastyku, ze zrzutów powietrznych), 120 kg środków wybuchowych własnej produkcji, 400 detonatorów do bomb i granatów, 30 kg potasu do produkcji "koktajlu Mołotowa" oraz wielkie ilości saletry potasowej do produkcji prochu strzelniczego. Bojownicy żydowscy zostali także poinstruowani w jaki sposób użyć tych materiałów do konstrukcji bomb, granatów ręcznych i butelek zapalających. Przeszkolono ich w jaki sposób buduje się fortyfikacje, przy czym wskazano im również skąd wziąć cement i inne elementy konstrukcyjne do ich budowy.

W czasie powstania obrońcy getta od pierwszych dni wspierani byli z zewnątrz przez polskie oddziały podziemia zbrojnego AK oraz w mniejszym zakresie przez Gwardię Ludową. Polacy przeprowadzili kilkanaście akcji zbrojnych wokół getta przeciwko oddziałom niemieckim. Już w pierwszym dniu powstania w getcie dnia 19 kwietnia 1943 roku trzy jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego podjęły próbę wysadzenia muru getta za pomocą min na ulicy Bonifraterskiej. Zostali jednak wykryci przez Niemców i w wyniku walki jaka się wywiązała dwóch z nich zginęło na miejscu: Eugeniusz Morawski i Józef Wilk. Zginęło także kilku Niemców, lecz próba wysadzenia muru nie powiodła się. W pierwszych dniach powstania nad placem powiewały dwie flagi - żydowska i polska. W trakcie walki 27 kwietnia na pl. Muranowskim żołnierze AK spalili czołg niemiecki, rozbili kompanię Łotyszy oraz zatrzymali Niemców przed domem na Muranowskiej 7. W walkach w getcie zginął brat Iwańskiego oraz jego dwaj synowie, a sam "Bystry" w wyniku odniesionych ran został wyniesiony tunelem przez swoich żołnierzy. Tunelem tym ewakuowano także 34 uzbrojonych bojowników ŻOB. Wśród nich było także dowództwo Żydowskiej Organizacji Bojowej: H. Berliński, M. Edelman, M. Rojzenfeld i A. Szwarcfus.

Udział polskiego podziemia zbrojnego w walkach w getcie oraz poza nim potwierdza stu stronicowy raport generała SS i policji, Jürgena Stroopa, który był dowódcą niemieckich wojsk walczących w getcie. Pisał w nim, że żołnierze niemieccy byli: nieustannie pod ostrzałem ognia spoza getta, to znaczy ze strony aryjskiej. Akcję Iwańskiego opisuje następująco: Główna grupa Żydów, wymieszana z polskimi bandytami, wycofała się na tak zwany Plac Muranowski już w pierwszym lub drugim dniu walk. Tam zostali dozbrojeni przez znaczną grupę polskich bandytów.

[edytuj] Kalendarium

19 kwietnia - wybuch powstania w Getcie. Trzy jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego podejmują próbę wysadzenia muru getta.

23 kwietnia - rozlepiono na murach poza gettem odezwę do mieszkańców Warszawy:

Toczy się walka o Waszą i naszą wolność. O Wasz i nasz – ludzki, społeczny i narodowy – honor i godność. Pomścimy zbrodnie Oświęcimia, Treblinek, Bełżca, Majdanka. Niech żyje braterstwo broni i krwi walczącej Polski !

5 maja - gen. Władysław Sikorski w audycji radiowej apelował do Polaków o pomoc bojownikom getta.

9 maja - zniszczenie bunkra sztabu ŻOB na ul. Miłej 18 w Warszawie, w którym zginął przywódca powstania Mordechaj Anielewicz wraz z innymi dowódcami

13 maja - w Londynie w imię protestu przeciwko obojętności świata na te wydarzenia popełnił samobójstwo przez samospalenie Szmul Zygielbojm.

16 maja - Jürgen Stroop nakazał wysadzenie Wielkiej Synagogi na ul. Tłomackie. Z tą datą wiąże się upadek powstania. Wtedy też napisał w raporcie: Była żydowska dzielnica mieszkaniowa przestała istnieć !

Kara za zbrojny opór przeciwko okupantowi - getto warszawskie zrównane z ziemią przez Niemców z rozkazu Adolfa Hitlera, po upadku powstania w getcie warszawskim w 1943

W 2006 roku żyło jeszcze co najmniej dziesięcioro uczetników powstania w getcie warszawskim: Aharon Carmi, Marek Edelman, Pnina Frymer-Greenspan, Masza Futermilch-Gleitman, Luba Gawisar, Israel Gutman, Alina Margolis-Edelman (zm. 2008), Helena Rufeisen-Schüpper, Baruch Spiegel i Symcha Ratajzer-Rotem.

[edytuj] Opinie

Powstanie w getcie uważane jest przez naród żydowski za jedno z najważniejszych wydarzeń w jego historii.
My nie chcemy ratować życia. Żaden z nas żywy z tego nie wyjdzie. My chcemy ratować ludzką godność – Arie Wilner (ps. Jurek) żołnierz ŻOBu.

Przypisy

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 ^1,6 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, ss. 755 (tom6). ISBN 83-01-14179-4.
↑ ^2,0 ^2,1 Władysław Pawlak: Urodzeni w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1986, s. 122.

[edytuj] Bibliografia

Dwie najsłynniejsze książki opisujące powstanie w getcie warszawskim to:

"Zdążyć przed Panem Bogiem" wywiad z Markiem Edelmanem autorstwa Hanny Krall.
"Rozmowy z katem" – Kazimierza Moczarskiego – opis życia i kariery Jürgena Stroopa.

Inne książki na temat powstania w getcie warszawskim:

"Sprawozdanie Juergena Stroopa" redagowany przez Stanisława Piotrowskiego (1948) – pierwsze polskie tłumaczenie niemieckich dokumentów
Raport Jurgena Stroopa online w wersji niemieckiej i angielskiej
"Na oczach świata" – Marii Kann – dokument na temat powstania
"Das Lied ist geschrieben mit Blut und nicht mit Blei. Mordechaj Anielewicz und der Aufstand im Warschauer Ghetto." Autorstwa Sabine Gebhardt-Herzberg (tylko w języku niemieckim). 2003. ISBN 3-00-01364-6. Wydawnictwo: Sabine Gebhardt-Herzberg (s.gebhardt-herzberg@gmx.net).
"Nadmiar pamięci. Wspomnienia lat 1939-1946" autorstwa Icchaka Cukiermana. Wydawnictwo: PWN, styczeń 2000, ISBN 83-01-13032-6
"Pamiętniki z Getta Warszawskiego", autorstwa Michała Grynberga. Wydawnictwo PWN 1993.
"He who saves one life" autorstwa Kazimierza Iranka-Osmeckiego, Crown Publishers, Nowy Jork, 1971.
"W walce o wolność i honor narodu", Adam Kwaterko, Kalendarz Żydowski 5749.
"Ludzie z zamkniętej dzielnicy" Ruta Sakowska, PWN Warszawa 1993.
"Żydzi Warszawy 1939-1943", Władysław Bartoszewski, Marek Edelman, Lublin 1993.
Marek Edelman "Getto walczy". W: R. Assuntino, W. Goldkorn "Strażnik. Marek Edelman opowiada". Kraków 1999.
R. Sakowska "Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Eksterminacja a kultura". W: "Studia z dziejów Żydów w Polsce. T. II". Warszawa 1985.
"Wojna żydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943-1944 o powstaniu w getcie Warszawy". Wybór i opracowanie P. Szapiro, Londyn 1992.
Tomasz J. Kaźmierski "Lecz wyście podnieśli kamień". "Zwoje. Periodyk Kulturalny" nr 4 (8), maj 1998.
Stefan Ernest "O wojnie wielkich Niemiec z Żydami Warszawy 1939-1943" Czytelnik , Kwiecień 2003