Rzeczpospolita Iwonicka
Z Wikipedii
Rzeczpospolita Iwonicka – 26 lipca 1944 oddział AK OP-15 pod dowództwem Franciszka Kochana "Obłońskiego" Leszka i pluton Iwo por. Jerzego Nowaka zebrany na Winiarskiej Górze, złożony z 38 okolicznych mieszkańców, miał zniszczyć dokumenty w zarządzie gminy i w ramach Akcji Burza, bez większych strat wyzwolił Iwonicz-Zdrój oraz jako Rzeczpospolitą Iwonicką utrzymał, aż do wejścia zdziesiątkowanych w operacji dukielsko-preszowskiej wojsk radzieckich 20 września 1944.
W meldunku sytuacyjnym inspektoratu AK "O/14" z 28 lipca 1944 r., czytamy:
W ramach akcji "B" plut. part. Leszek Obłoński, obecnie "ZN-24" plus plut. dcy plac. "Iwo" (...) wykonały uderzenie na Iwonicz Zdrój zajmując radiostację gmach "Excelsior" i inne obiekty wojskowe. Rozbrojono załogę WH w sile ponad 300 ludzi. Straty npla 10 zabitych (i 34 rannych). Straty własne dwóch lekko rannych.
W akcji tej przerwano komunikację z Krosnem, zlikwidowano posterunek żandarmerii na poczcie i zdobyto znaczną ilość broni i amunicji oraz sprzętu medycznego i lekarstw. Do niewoli wzięto ok. 100 Niemców, których wyprowadzono w kierunki Cergowej i wypuszczono wolnych. Choć jeszcze pluton Iwo natknął się raz na serpentynie Excelsioru na kolumnę samochodów z SS Galizien z dziećmi jako żywymi tarczami i musiał się wycofać, to i tak te dni można zaliczyć na konto wolnego Iwonicza-Zdroju.
Oddział ten nie tylko bronił Rzeczypospolitej Iwonickiej, ale dokonywał śmiałych akcji w okolicach Krosna, np. 28 lipca 1944 – stoczył zwycięską walkę koło Bóbrki z oddziałem Wehrmachtu i zdobył 70 wozów taboru z uzbrojeniem oraz 100 koni. Broń rozdzielono dla dozbrojenia innych placówek.
30 lipca 1944 r. batalion SS Galizien opuścił oddaloną od uzdrowiska Iwonicz wieś i przez Duklę wyjechał na Słowację. W celu zapobieżenia dalszego wycofywania wojsk niemieckich iwonicki oddział AK 2 sierpnia 1944 r. wysadził strategiczny obiekt most na Jasiołce na drodze do Przełęczy Dukielsko-Preszowskiej.
22 sierpnia 1944 r. liczniejsze oddziały AK wkroczyły do Iwonicza Zdroju i broniły go do końca okupacji z ustawioną barykadą z rur wiertniczych na mostku nad Iwonką przy Ispaku.
1 września 1944 r. iwonickie oddziały AK okrążyły i pokonały w walce oddział niemiecki w Iwoniczu, a następnego dnia w Lubatowej, zdobywając broń, konie (zrabowane wcześniej mieszkańcom), oraz wozy z żywnością. Również pobliskie oddziały AK wspomagały obronę Rzeczypospolitej Iwonickiej.
12 września1944 kompania AK Jerzego Nowaka Pika podjęła marsz na pomoc Rzeczypospolitej Iwonickiej do Iwonicza Zdroju.
13 września1944 r., w wyniku natarcia AK, wywiązała się walka z Niemcami na Górze Winiarskiej, na przedpolach Iwonicza, gdzie został postrzelony w udo Eugeniusz Werens vel Jerzy Nowak Pik. Niemcy otaczający Iwonicz otrzymali większe wsparcie i partyzanci musieli się wycofać. Jednak i wróg nie zdobył Iwonicza i zauważając, że znalazł się w pierścieniu, musiał się też wycofać, uciekając w kierunku południowo – zachodnim, na wzgórze koło Iwli. 14 września 1944 r. pluton Pika stoczył tu walkę z następnym oddziałem Niemieckim. W następnych dniach toczono tu mniejsze walki.
Siedziba Rządu Rzeczypospolitej Iwonickiej mieściła się w budynku Białego Orła. Tu powołano Tymczasowy Zarząd Cywilny Rzeczypospolitej Iwonickiej na czele z przewodniczącym -mjr. dr. Józefem Aleksiewiczem, (który wraz z Wiktorem Brossem prowadził szpital w Santo). Do zadań tego samorządu należało zapewnienie bezpieczeństwa, aprowizacji, lecznictwa, oświaty. Po wkroczeniu wojsk radzieckich rozpoczęły się aresztowania przez NKWD I UB. Aresztowano 4 członków rodziny Załuskich, mjr. dr. Józefa Aleksiewicza i kilku innych. Zbigniew Bartosz wywieziony do łagrów, zmarł na tyfus a na bohaterskim obrońcy Iwonicza – dow. AK Eugeniuszu Werensie – Jerzym Nowaku Piku wykonano w PRL wyrok śmierci.
Rzeczpospolita Iwonicka upamiętniona jest w centrum Iwonicza-Zdroju tablicą pamiątkową na głazie, przy Krzyżu z 2000 r.
