Tęczyn

Z Wikipedii

Zamek Tęczyn (Tenczyn) położony jest we wsi Rudno w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w odległości 24 km na zachód od Krakowa, 5 km na południowy zachód od Krzeszowic na najwyższym wzgórzu Garbu Tenczyńskiego (Góra Zamkowa 411 m n.p.m.).

Spis treści 1 Lokalizacja zamku 2 Nazwa zamku 3 Historia zamku 4 Najważniejsze daty w dziejach Zamku 5 Plan Zamku 6 Pomnik przyrody na dziedzińcu 7 Bibliografia 8 Linki zewnętrzne

[edytuj] Lokalizacja zamku

Aby dotrzeć do zamku należy udać się od stacji kolejowej w Krzeszowicach w kierunku Tenczynka (Krzeszowice: ul. Daszyńskiego, za mostem nad Krzeszówką skręcić w prawo i już w Tenczynku podążać ul. Zwierzyniecką, a potem Tenczyńską), następnie odnaleźć Kościół św. Katarzyny w Tenczynku (ok. 2 km). Naprzeciw kościoła należy skręcić w prawo (pd. zach.) na boczną asfaltową drogę (ul. Zamkowa), która wkrótce wchodzi do Lasu Zwierzyniec. Na jego skraju znajduje się Staw Wroński (ok. 3 km). Przy skrzyżowaniu z asfaltową dróżką leśną, obok murowanej kapliczki (już w Rudnie) (ok. 5 km) żółty szlak odchodzi w prawo (zach.) należy wejść w narożną ścieżkę leśną, która wznosi się stromo i wychodzi na szczytowy stożek wzgórza (Góra Zamkowa 411 m n.p.m) z ruinami zamku Tęczyn w Rudnie (5,5 km).

[edytuj] Nazwa zamku

Nazwa zamku pochodzi od rodu Tęczyńskich. Często jednak można spotkać się z nazwą Zamek Tenczyn – nazwa ta wywodzi się od położonej niedaleko wsi Tenczynek, która w dawnych czasach nosiła nazwę Tęczyn Mały.

[edytuj] Historia zamku

Pierwsza wzmianka dotycząca okolic zamku Tęczyn, datowana jest na 24 września 1308 r., kiedy to Władysław Łokietek z oddziałem rycerstwa przebywający w lasach "in Thanczin" wydał dokument dla klasztoru o. Cystersów w Sulejowie. Przyjmuje się, że pierwszy zamek (drewniany) zbudował około 1319 r. kasztelan krakowski Nawój z Morawicy, on też wzniósł największą na zamku wieżę, zwaną do dziś Nawojową Wieżą. Właściwym twórcą zamku murowanego był syn Nawoja, Jędrzej, wojewoda krakowski i sandomierski. Wzniósł on dalszy fragment zamku na najwyższej, pn.-wsch. części wzgórza, gdzie mieszkał i zmarł w 1368 r. On także pierwszy przyjął nazwisko Tęczyński. Syn Jędrzeja, Jaśko, odnowił i znacznie rozbudował zamek, a także założył kaplicę. Z tego okresu pochodzi pierwsza, odnotowana w dokumentach historycznych wzmianka, dotycząca bezpośrednio zamku. Władysław Jagiełło więził tu niektórych ważniejszych jeńców krzyżackich, wziętych do niewoli w czasie bitwy pod Grunwaldem. W krótkim czasie ród Tęczyńskich doszedł w Polsce do wielkiego znaczenia. W posiadaniu Tęczyńskich znajdowało się 45 miejscowości, z czego 15 w pobliżu zamku. Około połowy XVI w. często na zamku bywali: Mikołaj Rej z Nagłowic, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski oraz inne ważne postacie polskiego Odrodzenia. Aż do połowy XVI w. wygląd zamku nie ulegał większym zmianom. W tym okresie znajdowały się przy nim: folwark, łaźnia, browar ze słodownią i dom praczek. W 1570 r. kasztelan wojnicki podkomorzy wielki koronny Jan Tęczyński "wielkim kosztem zmurował prawie znowa zamek na Tęczynie" - pisał Bartosz Paprocki w "Herbach rycerstwa polskiego". Zamek posiadał trzy skrzydła, otwarte ku zach., ozdobione renesansowymi attykami, gzymsami i krużgankami. Rozbudowa zamku ciągnęła się do początku XVII w. Zamek wraz z podgrodziem został otoczony murem kurtynowym, od pn. wzmocniono go basteją wjazdową (barbakanem), a od pd. dwiema pięciokątnymi bastejami. Pod zamkiem rozciągały się ogrody (od pn.) i winnice (od zach. i pd.). Ostatnią dużą "inwestycją" na zamku była gruntowna przebudowa kaplicy zamkowej, dokonana w początkach XVII w. przez Agnieszkę z Tęczyńskich Firlejową, późniejszą fundatorkę klasztoru o. Karmelitów Bosych w Czernej. W 1638 r. zmarł wojewoda krakowski Jan Tęczyński, ostatni przedstawiciel rodu. Jego jedyna córka Izabela wyszła za mąż za Łukasza Opalińskiego. W 1655 r. marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski, ustępując przed Szwedami, ukrył skarbiec koronny w Lubowli na Spiszu, ale rozpuścił fałszywą wieść, że skarbiec znajduje się w Tęczynie. Szwedzi pod wodzą Königsmarka po dzielnej obronie przez kapitana Jana Dziulę opanowali zamek na mocy układu w 1655 r., ale skarbu oczywiście nie znaleźli i w lipcu 1656 r. opuścili go i spalili. Na początku XVIII w. dobra tęczyńskie przeszły po kądzieli w ręce Adama Sieniawskiego, tą samą drogą uzyskał je wojewoda ziem ruskich, książę August Czartoryski i z kolei jego córka Izabela Lubomirska. Od 1816 r. zamek stał się własnością Potockich i pozostał w ich rękach aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 r. Po potopie szwedzkim zamek został w większej części odbudowany i częściowo zamieszkany. W 1768 r. uległ pożarowi i od tego czasu popada w coraz większą ruinę. W 1783 r. prochy ostatniego z Tęczyńskich, Jana, przeniesiono z kaplicy zamkowej do nowego grobu w kościele św. Katarzyny w Tenczynku.

[edytuj] Najważniejsze daty w dziejach Zamku

• 1319 r. – Kasztelan Jan Nawój z Morawicy rozpoczął budowę zamku, jako nową siedzibę rodu. Warownia ta składała się z potężnej gotyckiej wieży i przyległych zabudowań.
• 1570 r. – Jan Tęczyński brat wojewody Andrzeja dokonał gruntownej przebudowy zamku w stylu odrodzenia.
• 1655 r. – Podczas najazdu na Polskę Szwedzi splądrowali zamek spodziewając się odnaleźć tam skarb państwowy Polski, a następnie budowlę spalili. Została ona później odbudowana, jednak nigdy nie powróciła już do swej dawnej świetności.
• 1768 r. – Zamek spłonął od uderzenia pioruna i został ostatecznie opuszczony przez mieszkańców.

[edytuj] Plan Zamku

Hipotetyczna rekonstrukcja faz rozwojowych, według W. Łuszczkiewicza, N. Pajzderskiego, S. Polaczka. B. Querquina. M. Korneckiego. T. Małkowskiej-Holzerowej i J. Kurtyki. Przypuszczalna identyfikacja pomieszczeń na podstawie aktu podziałowego z 1553 i rysunku E. J. Dahlberga z 1655. W nawiasach podano szacunkowe datowanie oraz roczne daty wzmianek źródłowych:

• A – zamek górny (XIV w.)
  • a – studnia (1655)
• B – zamek dolny (XIV/XV w.), zamek Tęczyn cum muro (1410), przedzamcze czyli przygródek (1553)
• C – rekonstrukcja przebiegu zburzonego muru obwodowego w XIV-XV w. (B. Querquin)
• D – dom mieszkalny w XIV w. (B. Querquin), stajnie, kuchnie, piekarnia, wozownia 1553, 1733
• E – wieża bramna, tzw. wieża Nawojowa z przedbramiem (XIV lub XIV/XV w.), turris altissima ad portom arcis (1655)
• F – kaplica (XIV-XV w.)
  • ff – zakrystia i skarbczyk (XVII w.)
• G – barbakan i szyja ubezpieczające wjazd na zamek (przełom XV/XVI w. lub 1 tercja XVI w., 1655)
• H – baszta "Dorotka" z XIV/XV w. (1553)
• I – część reprezentacyjna (XV w.)
  • i – "wielka sala" 1553 = izba stołowa z piecem z herbem Tęczyńskich i z ich 15 portretami 1733
  • ii – komnata, która jest z "wielkiej sali" 1553 = "sala o 5 oknach" 1733
  • iii – "pokój krzywy" z 2 portretami 1733
• J – krużganki (1579/84)
• K – basteje (przełom XVI/XVII w.)
• L – mury i dwie baszty przedzamcza sprzed 1579 (XV w.)
• I – baszta z XV w. (może gdanisko? łazienka 1553, "baszta pusta" 1733)
• II – baszta z XV w. (więzienna?)
• M – mury przedzamcza po założeniu fortyfikacji bastejowych (XVI/XVII w.)
• N – pomieszczenia załogi i służby
• Nn – baszta czworokątna (zapewne najstarsza wieża bramna z XIV w., później wchłonięta przez zabudowania)

[edytuj] Pomnik przyrody na dziedzińcu

• Klon jawor – pomnik przyrody rosnący na dziedzińcu zamku – data utworzenia pomnika: 15 kwietnia 1936 r.

[edytuj] Bibliografia

• Julian Zinkow Krzeszowice i okolice Wydawnictwo PTTK "KRAJ" Warszawa-Kraków 1988
• Janusz Kurtyka Tęczyńscy Wydawnictwo i Drukarnia "SECESJA" Kraków 1997
• Tomasz Jurasz Zamki i ich tajemnice Państwowe wydawnictwo "ISKRY" Warszawa 1972

[edytuj] Linki zewnętrzne

• http://zamki.res.pl/rudno.htm
• http://www.jura.art.pl/pl/zamki.php?go=rudno
• http://www.warownia.pl/G1.php?l=5&m1=Rudno
• http://www.ratujtenczyn.pl.tl