Haczów

Z Wikipedii

Współrzędne: 49°39'52" N 21°54'05" E49.6644444 21.9013889 (Haczów)


Haczów
Województwo	podkarpackie
Powiat	brzozowski
Gmina	Haczów
Powierzchnia	25 km²
Położenie	49° 39' 52'' N 21° 54' 05'' E
Wysokość	284 m n.p.m.
Liczba mieszkańców (2006) • liczba ludności	3370
Strefa numeracyjna (do 2005)	13
Kod pocztowy	36-213
Tablice rejestracyjne	RBR
Położenie na mapie Polski Haczów
Panorama Haczowa
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Drewniany kościół w Haczowie

Kościół po remoncie

Haczów – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie brzozowskim, w gminie Haczów; siedziba gminy Haczów.

W latach od 1340 do 1772 wieś należała do ziemi sanockiejleżącej w województwie ruskim, następnie od 1772 do cyrkułu sanockiego w Galicji. Od 1918 wieś wchodziła w skład województwa lwowskiego, do powiatu brzozowskiego.

Według podziału administracyjnego w latach 1975-1998 Haczów był położony w województwie krośnieńskim.

Spis treści

1 Geografia
2 Historia
- 2.1 Etymologia nazwy wsi
- 2.2 Nazwiska mieszkańców
3 Zabytki
4 Parafia
- 4.1 Proboszczowie haczowscy
5 Znane osoby związane z Haczowem
6 Bibliografia
- 6.1 Przypisy
7 Zobacz też
8 Linki zewnętrzne

[edytuj] Geografia

Wieś leży na zachód od Brzozowa, na wschód od Krosna. Rozciąga się na długości 7 km wzdłuż rzeki Wisłok i zajmuje powierzchnię ok. 25 km².

[edytuj] Historia

Pierwsze pisemne wzmianki o Haczowie pochodzą z 1352, kiedy Kazimierz III Wielki wydał przywilej lokacyjny dla kolonii "Haczow", zakładanej na prawie magdeburskim.

7 lutego 1388 dokument lokacyjny potwierdził Władysław Jagiełło w czasie pobytu w Sandomierzu, (powołując się na Kazimierza Wielkiego, jako tego, który sołtysowi Janowi wystawił pierwszy dokument lokacyjny). W 23 stycznia 1581 i 17 lutego 1583 - Stefan Batory i wydał podobny akt, na prośbę Zofii, małżonki Jana Sienieńskiego. W 1388 r. Władysław Jagiełło utworzył w Haczowie parafię rzymskokatolicką. Archeolodzy odkryli w Haczowie przy kościele pochówki z końca XIV lub początku XV w., co świadczy o wielkości tej miejscowości w tych czasach. Z tego też okresu pochodzi pieta ukoronowana przez Jana Pawła II w 1997 r. w Krośnie.

Około roku 1402 sołectwo wykupił Mathias Schindeler, cechmistrz z Krosna, następnie ławnik przysięgły scabinus iuratus sądu wyższego na prawie niemieckim w Sanoku. W roku 1426 sprzedał sołectwo za 300 grzywień. O królewskości tych terenów świadczy dokument z 1504 roku, w którym król Aleksander Jagiellończyk zapisał Sanok i wsie królewskie, m.in. Haczów, Besko, Wróblik Janowi z Tarnowa wojewodzie ruskiemu pod pożyczke pieniezna w wysokosci 2300 zł. W 1520 r. - Król Zygmunt II August zapisał ochmistrzowi dworu królowej Jadwigi 1200 zł. na sołectwie haczowskim, a w 1533r. pozwolił skarbnikowi i chorążemu dworu królewskiego Marcinowi Wolskiemu wykupić sołectwo w Haczowie od spadkobierców zmarłego Mikołaja Piotrowskiego. W 1554 r w spisie studentów Akademii Krakowskiej znajduje sie Marcin z Haczowa. Według dokumentów kościelnych^[1] jeszcze do 1604 miejscowa ludność mówiła po niemiecku, pochodzenie do dzisiaj rozpoznajwalne jest w spolszczonych nazwiskach niemieckich. W 1624 wieś została znacznie zniszczona przez Tatarów, ocalał m.in. kościół. W tym okresie przez wieś przetoczyły się również liczne epidemie cholery, a w 1698 zniszczeń dokonał pożar.

Dobra w sołectwie haczowskim posiadali między innymi:

do 1426 Mathias Schindeler, cechmistrz z Krosna,
około 1520 - Mikołaj Piotrowski, ochmistrz dworu królowej Jadwigi,
w 1533 - Marcin Wolski, skarbnik i chorąży dworu królewskiego Zygmunta I Starego,
w 1698 - Marcin Jerzy Wybranowski.

Po I rozbiorze Polski w 1772 Haczów znalazł się w zaborze austriackim. W tymże roku nastąpiła likwidacja przykościelnego cmentarza w związku z nowymi przypisami dotyczącymi walki z epidemiami. 15 marca 1775 roku wprowadzono do szkół język niemiecki. W okresie poprzedzającym wybuch Powstania krakowskiego w Haczowie w 1845-1846 działał emisariusz Rządu Narodowego Julian Goslar rozpowszechniając wśród chłopów proklamację Rządu Narodowego o zniesieniu pańszczyzny oraz jego autorstwa "Nową ewangelię do ludu polskiego". Mieszkańcy Haczowa, podburzeni przez agentów austriackich, 22 stycznia 1846r. rozbroili na targu oddział Feliksa Urbańskiego, który wcześniej miał uderzyć na Jasło wraz z agentem Julianem Goslarem, i odstawiono z ks. Walentym Zgrzebnym do aresztu w Sanoku. Około 1900 Haczów miał 2.689 mieszkańców, z czego 2.150 było wyznania rzymskokatolickiego, 486 wyznania greckokatolickiego i 50 Żydów. Do roku 1914 wieś była jedną z najbogatszych gmin w całej prowincji galicyjskiej. W 1918 r. w miejscowości tej wystawiono kompanię z 250 ochotnikami, z własnymi oficerami i z własnym uzbrojeniem, do walki o niepodległość Polski.

W wyniku najazdu niemieckiego 9 września 1939 r. Haczów znalazł się pod okupacją hitlerowską. Eksterminacji została wówczas poddana ludność polska i żydowska. Wielu haczowian poległo w walkach przeciw zaborcy lub zostało zamordowanych w obozach, o czym świadczy pomnik w centrum miejscowości i groby na miejscowym cmentarzu. O wrogości okupanta względem haczowian świadczy zamienienie nowego kościoła w Haczowie na magazyn zbożowy.

Od 1940 władze niemieckie próbowały, podobnie do Goralenvolku, utworzyć odrębną narodowość w Haczowie. Władze niemieckie stworzyły nowy termin określający haczowian jako; Hatshower. Zarówno gróźby wywozu do obozów koncentracyjnych jak i obiecywane korzyści, nie wplynely na to ze jakis mieszkaniec Haczowa przyznał się do nowej narodowości ^[2]. Wielu w celu uniknięcia poboru do armii niemieckiej przeznawała się do narodowości szwedzkiej. (Szwecja była krajem neutralnym).

Wielu haczowian działało w Placówce AK Haczów -OP-15. Bohaterskimi czynami zasłynął tu w walce z hitlerowskim okupantem ppor. Stanisław Szubert – (Stanisław Nowak) - Grosz- dowódca tej Placówki. 15 czerwca 1945r. Antoni Żubryd na czele oddziału, zdobył posterunek Milicji Obywatelskiej w Haczowie, biorąc do niewoli milicjantów i zadzwonił do UB w Sanoku oświadczając, iż jeżeli w przeciągu godziny teściowa i syn nie zostaną zwolnieni, wszystkich rozstrzela. Funkcjonariusze natychmiast uwolnili przetrzymywanych.

Tu działał Stanisław Rymar, który założył Związek Haczowian. Miejscowość znana jest też z pielęgnowania narodowych tradycjii obrzędów oraz oryginalnch strojów Pogórzan, Obrzędy utrwalił w XIX wieku Stanisław Wysocki w scenicznym widowisku „Wesele Haczowskie", które jest często wystawiane przez haczowian. Z tej miejscowości pochodzi, dwóch założycieli i członków Zarządu Regionu NSZZ Solidarność Podkarpacia: Przewodniczący Zygmunt Zawojski i Zygmunt Błaż. W tej miejscowości w czasie Stanu Wojennego przy kościele odbywały się szkolenia i wykłady dla opozycji z całego regionu w ramach Duszpasterstwa Ludzi Pracy. Ożywioną działalność patriotyczną prowadził od 1960 do 1978 ks. Bronisław Jastrzębski i od 1979 ks. Kazimierz Kaczor.

[edytuj] Etymologia nazwy wsi

Nazwa wsi pochodzi od towarów które wykonywano w niej - haków^{[potrzebne źródło]}(w miejscowości Haków wykuwano haki) lub o zahaczenia o miejscowość z pięknym kościołem^{[potrzebne źródło]}, ale może być również pochodną od prostej potocznej substytulizacji imienia Hans i Hoff oznaczającej "gospodarstwo Jana"^[3]. Być może pierwszego zasadźcy tej wsi lokowanej na prawie magdeburskim.

W 1388 i 1425 nazwa wsi zapisywana była Haczow, następnie w 1400 - Hoczew.

[edytuj] Nazwiska mieszkańców

W spisach parafialnych mieszkańców Haczowa z lat 1432-1440 występuje wiele niemieckich nazwisk: Benner (obecnie Bonar), Dressler (Dreslar), Weiss (Weys, Weisz), Nickel (Nikiel), Scholz (Szulc), Gerlach (obecnie Gierlach, Gierloch), Glockenbrecht, Hansel, Sauhaar, Zöckler, Grob, Niebel, Keller (Kyellar, obecnie Kielar/Kielur), Springler (Szprynglar), Krauss (Krausz), Meierth, Haechsler, Ross, Strampe, Paetzhold, Kolb, Rosenberg (Rozenbark, Rozembark, obecnie Rozenbajgier), Rautenkranz, Schindler (obecnie Szyndlar), Struner, Polnar (Pojnar), Kassner, Regel, Heckerth (Ekiert), Matthorn, Rothbart, Szmyd, Scheiner, Reichel, Vlamann, Fakenday, Rumpel, Reiss (Riss, obecnie Rysz), Schwarz, Tasz, Schmidt, Büttner (obecnie Butnar/Bytnar).

Pochodzenie mieszkańców Haczowa wywoływało wiele polemik i dyskusji. Działacze polityczni związani z endecją^[4] widzieli w mieszkańcach społeczność polską, inni badacze zwracają uwagę na przemiany kulturowe związane z wczesnym osadnictwem^[5] Obecnie mieszkańcy o nazwiskach pochodzenia niemieckiego stanowią 70% mieszkańców, pozostali mieszkańcy mają nazwiska rodowicie polskie albo pochodzenia ukraińsko-łemkowskiego."

[edytuj] Zabytki

Kościół pw. Wniebowzięcia NMP - drewniany gotycki kościół o konstrukcji zrębowej, zbudowany pod koniec XIV wieku. Wnętrze kościoła zdobi polichromia figuralna z 1494, którą odkryto w 1956 roku, podczas prac konserwatorskich.

W XVII wieku do kościoła gotyckiego dobudowano barokową wieżę,i obiegające kościół drewniane soboty. Jest to największy drewniany kościół gotycki w Europie i jednocześnie najstarszy kościół drewniany w Polsce. W 1948 roku, nabożeństwa zostały przeniesione do nowego kościoła, wybudowanego tuż przed II wojną światową.

W 2003 kościół ten wraz z kościołem w Bliznem oraz innymi zabytkowymi drewnianymi kościołami Małopolski został umieszczony na liście światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO.

Stary park podworski z zabudowaniami
Murowana oficyna z XVIII wieku
Kaplica z 1820 roku
Drewniany szpital z końca XIX wieku.
Pomnik poległych w obu wojnach.

[edytuj] Parafia

[edytuj] Proboszczowie haczowscy

Od 1388 r. przetrwały imiona pierwszych proboszczów, w formie podpisów na aktach np.; Jan, Jakub, Klemens i dwaj Mikołaje. Od 1448 do 1631 znajduje się przerwa w aktach haczowskich. Potem zapisani są księża: Stepkowie, Mikołaj Foltowicz (1666-1694), Prajsnarski, Szajnowski, Hejnarowicz, Szubrowski, Szlączkiewicz i Bieniaszkiewicz, Staniszewski, Gołek, Dekański, Konieczko, Łątowski, Stokowski, Giebułtowski, Lechowicz, Bielecki, Jeśliński, Szymański. W latach 1845-1890, proboszczem w Haczowie był ks. Gerard Lech, po nim do roku 1933, ks. Józef Foryś i ks. Tęcza, a od r. 1934, ks. Sł. Boży Marcin Tomaka - budowniczy nowego kościoła, męczennik Dachau.

[edytuj] Znane osoby związane z Haczowem

doc. inż. Jan Wyżykowski - odkrywca złóż miedzi, wybitny geolog i górnik
Stanisław Wyżykowski - muzyk
Anna z Wybranowskich Trzebińska (zm. 1763) -dziedziczka, opiekunka biednych. Marmurowe jej epitafium znajduje się w kościele w Haczowie.
Ignacy Urbański - dziedzic Haczowa, powstaniec, kolatora kościoła (zm. 1824 r.).Jego portret znajduje się w świątyni.
Jadwiga Sikora-Szmyd - malarka, wykładowca na Uniwersytecie Rzeszowskim
Stanisław Rymar - historyk, pisarz, działacz narodowy
Maciej Rymar - powstaniec styczniowy
Edward Rymar ur.1936 r. w Haczowie, historyk, prof. belwederski.
Józef Matusz - poseł na sejm w latach międzywojennych
Zygmunt Błaż – organizator i przewodniczący Solidarności na Podkarpaciu i I niepodległościowy Wojewoda Krośnieński
Teresa Rysz - działaczka LPR, Radna Sejmiku Wojewódzkiego
Sł. Boży ks. Marcin Tomaka - budowniczy kościoła, męczennik Dachau, legionista dwukrotnie ranny w walkach o niepodległość.
Andrzej Janocha (o. Florian), (13 listopada 1855 –1921) –kapucyn, pisarz, rzeźbiarz , malarz, kaznodzieja, misjonarz ludowy. Urodzony w Haczowie , syn rolnika Michała i Heleny Materna.
ks. Józef Foryś - proboszcz w Haczowie, Prałat Domowy Jego Świątobliwości Papieża Piusa XI, zamordowany przez hitlerowców w czasie pacyfikacji wsi koło Starego Zamościa
ks. prałat Bronisław Jastrzębski, (1922 - 2000) - proboszcz parafii w Haczowie i krośnieńskiej Fary, Honorowy Obywatel Miasta Krosna,
ppor. Stanisław Szubert – (Stanisław Nowak) - Grosz- dowódca Placówki AK - Haczów.
Władysław Byszek (ur. 14 kwietnia 1903 r. w Haczowie) – pedagog, członek kierownictwa Ruchu Miecz i Pług- ps. "Sewer", "Seweryn", "Władysław Borkiewicz", "Zygmunt Święcicki"
Józef Aszklar-ur. w Lubatowej, (mieszkaniec w Iwonicza, a później w Haczowa), jego rzeźby (z lat 1885-1895), znajdują się; m.in. w ołtarzach bocznych kościoła w Iwoniczu i w ołtarzu głównym w Rymanowie
ks.infułat Władysław Wyderka (1891 - 1987)- duszpasterz wśród robotników polskich we Francji, Kanclerz Kurii Biskupiej w Przemyślu, kanonik kapituły przemyskiej. W Haczowie była jego pierwsza, po święceniach w 1918 r., parafia, gdzie przygotowywał znaczny oddział do walki o niepodległość Polski. Pracował tu do 1925 r.
Stanisław Parysz (o. Medard), s. Piotra i Bronisławy Stępek, ur. 17 grudnia 1913 roku w Haczowie i tu ukończył Szkołę Podstawową. Kapelan AK w Powstaniu Warszawskim.
Jan Szuber (o. Czesław)_. Wielokrotny przełożony różnych klasztorów. Przez 4 kadencje pełnił funkcję prowincjała, misjonarz w Stanach Zjednoczonych, erygował Studium Filozoficzno-Teologiczne w Krakowie , Prezes Związku Haczowiaków ,zmarł 12 grudnia 1957 roku w Gorzowie Wielkopolskim.
Zygmunt Jaślar (1919 - 1941), autor monografii o Haczowie; "Haczów, niezwykła osada szwedzko - niemiecka". Jasło 1938 [ niem. Hanshau, eine eigenartige schwedisch-dt. Siedlung] Jessel 1938. Urodził się w Haczowie, syn Jana i Heleny. szkołę ukończył w Haczowie. Wraz z innymi haczowiakami aresztowany przez Gestapo i wywieziony do Oświęcimia, gdzie zginął w 1941r.

[edytuj] Bibliografia

Łukasz Grzywacz-Świtalski: Z walk na Podkarpaciu, Warszawa 1971 r., s.114
Zygmunt Jaślar: Haczów, niezwykła osada szwedzko-niemiecka. Jasło 1938 (Hanshau, eine eigenartige schwedisch-dt. Siedlung, Jessel 1938)
Stanisław Rymar: Haczów. Wieś ongiś królewska (1350-1650), Komitet Obchodu 1000-lecia Polski i 600-lecia Haczowa, Kraków 1962^[6]
Andrzej Daszkiewicz: Szwedzi nad Wisłokiem, Dookoła świata, R 14 1967, nr 6, s. 5
Anna Kajtochowa: Haczów - wieś ongiś królewska, Głos Modzieży, R 11 1967, nr 7, s. 8-9
R. Brykowski{ Uwagi o konstrukcji, etapach budowy i konserwacji gotyckiego drewnianego kościoła w Haczowie, [w:] „Ochrona Zabytków”, R. XIX: 1966, nr 1
R. Brykowski: Drewniana architektura kościelna w diecezji przemyskiej, „Nasza Przeszłość” XLVI 1976
M. Kornecki: Drewniany kościół Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła w Haczowie, Rzeszów 1994
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Województwo rzeszowskie, Powiat brzozowski, pod red. E. Snieżyńskiej-Stolot i F. Stolota, Warszawa 1974,
J.F.Adamski; Haczów, gmina na Podkarpaciu, Haczów 1997.

[edytuj] Przypisy

↑ Akta biskupie diecezji przemyskiej, tomy XVI-XVII, Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu, 1604
↑ Łukasz Grzywacz -Świtalski w książce: Z walk na Podkarpaciu. s.114
↑ Villa, colonia teutonica. Hatshof, vel Hanshoff a Casimiro Magnus Reg. Pol. huc deducta. E previlegio nimirum Vladislai Jagiellonis ex anno 1388 locationem villae confirmate, patet, eam praedicto Casimiro Regni deberi. op.cit. [w:] Schematismus Universi Venerabilis Cleri, Jasło 1872
↑ Wójt gminy Dydnia Jerzy F. Adamski w artykule Haczów - gmina na Podkarpaciu cytuje wypowiedzi Stanisława Rymara z jego książki Haczów, wieś ongiś królewska (1962).
↑ Ks. Profesor Wilhelm Gaja-Piotrowski Zanim powstała Stalowa Wola, Andrzej M. Daszkiewicz Szwedzi nad Wisłokiem, Przemysław Dąbkowski. Niemcy [w:] "Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu" (1921)
↑ Wzorowa monografia wsi królewskiej w powiecie brzozowskim na Podkarpaciu na przestrzeni dziejów z uwzględnieniem stosunków narodowościowych (w XV w. osiedliło się tu wielu Niemców czego ślad można dostrzec w nazwiskach), genealogicznych, własnościowych (stosunki dwór – wieś), gospodarczych itp. Wyjątkowa monografia z okresu PRL oparta na źródłach archiwalnych.