Ukraińska Powstańcza Armia

Z Wikipedii

UPA
Ukraińska Powstańcza Armia
flaga
Państwo	Ukraina
Historia
sformowanie	1942
rozformowanie	1955
pierwszy dowódca	Dmytro Kljaczkiwśkyj
święto	14 października Święto Szaty (Pokrowy)
Dane podstawowe
wiek poboru	?
podporządkowanie	Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN-B) Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza
liczebność	początek 1943 - 15,000[1]; koniec 1943 - 20,000[1] ; wiosną 1944 od 25,000 - 35,000[1]; wiosną 1946 od 3,500 - 5,000[2]
% PKB	{{{PKB}}}

Ukraińska Powstańcza Armia (ukr. Українська Повстанська Армія, Ukrajinśka Powstanśka Armija – UPA) – ukraińska formacja zbrojna kierowana przez OUN-B, powstała w 1942, walcząca o niepodległość Ukrainy z wojskami niemieckimi^[3] (od 1943^[3] do 1944), polskimi (do 1948) i sowieckimi (do 1956).

Spis treści 1 Historia powstania UPA 2 Działalność 2.1 Konsolidacja 2.2 Rzeź wołyńska 2.3 Walka zbrojna 2.4 Kontrowersje 3 Organizacja UPA 3.1 Struktura początkowa 3.2 Reorganizacja struktury 3.3 Rodzaje jednostek 3.4 Stopnie stosowane w UPA 3.5 Szkoły oficerskie 3.6 Propaganda 4 Ideologia 5 Zbrodnie UPA popełnione w Polsce 6 Współpraca zagraniczna 6.1 Współpraca z Niemcami 6.2 Próba współpracy z polskim podziemiem 6.3 Rajd do Rumunii 7 Upamiętnienie UPA po wojnie 8 Przypisy 9 Literatura przedmiotu 10 Zobacz też 11 Linki zewnętrzne

Historia powstania UPA

Do 1942 w OUN przeważał pogląd, że należy utworzyć regularną armię ukraińską przy pomocy władz niemieckich, w związku z tym koncepcja tworzenia własnych oddziałów partyzanckich zakrawała na prowokację. Jednak w lecie 1942 Niemcy dokonali masowych aresztowań działaczy OUN. Dlatego też pod koniec 1942 w pobliżu Lwowa odbyła się konferencja referentów wojskowych obwodowych prowidów OUN-B, która przedyskutowała istniejące koncepcje walki, i opowiedziała się za tworzeniem struktur partyzanckich pod nazwą Wojskowe Oddziały OUN-SD (Samostijnikiw Derżawnikiw). Jednocześnie utworzono grupę roboczą w składzie: Wasyl Iwachiw Sonar, Mychajło Medwid Karpowycz i Łuka Pawłyszyn Wowk, w celu opracowania wojskowych regulaminów i instrukcji.

Formowanie pierwszych oddziałów OUN-SD rozpoczęto na Wołyniu w połowie października 1942 pod kierunkiem Serhija Kaczynskiego (Ostap), później również na Polesiu. Powstały one w zimie 1942/1943 w celu ochrony ukraińskiej ludności cywilnej przed działalnością partyzantów sowieckich, którzy swoją działalnością prowokowali niemieckie ekspedycje karne przeciw ludności cywilnej. Pierwszą akcją oddziałów był atak sotni Hrihorija Perehijniaka (Korobko) 7 lutego 1943 na baraki policyjne w miasteczku Wołodymyrec. III konferencja OUN-SD (odbywająca się w dniach 17-21 lutego 1943) aprobowała obrany kurs na walkę zbrojną z okupantem. Wiosną 1943 oddziały OUN-SD liczyły kilka tysięcy osób. Główne dowództwo sprawował Dmytro Kljaczkiwskyj, szefem Krajowego Sztabu Wojskowego (KWSz) był Wasyl Iwachiw (do śmierci 13 maja 1943), następnie Wasyl Sydor.

Nazwę późniejszą, tzn. UPA przejęto od formacji zbrojnych Tarasa Borowcia Tarasa Bulby. Obecnie dla rozróżnienia oddziałów Bulby używa się wobec nich określenia UPA - Poleska Sicz.

Za oficjalną datę utworzenia UPA historycy ukraińscy przyjmują 14 października 1942 – Święto Szaty (Pokrowy) Najświętszej Marii Panny. Dzień ten jako święto UPA został ustalony na mocy postanowienia Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej z 30 maja 1947.

Działalność

Konsolidacja

Na wiosnę 1943 wojskowe oddziału OUN-SD zaczęły akcję konsolidacji wszystkich grup partyzanckich, działających na Wołyniu i Polesiu. W marcu 1943 banderowcy wydali rozkaz, aby wszyscy ukraińscy policjanci wstąpili w szeregi UPA. Tym, którzy tego nie zrobią, zagrożono wyłapaniem i rozstrzelaniem pod zarzutem dezercji. Wskutek tego rozkazu w szeregi UPA wstąpiło około 5 tysięcy wyszkolonych policjantów, co znacznie zwiększyło jej siłę.

W tym samym czasie podjęto też decyzję o angażowaniu się przede wszystkim w walkę partyzancką, słusznie sądząc, że otwarta walka z Niemcami nie ma większych szans. Celem ataków UPA stały się hitlerowskie jednostki administracyjne, posterunki policji, transporty żywności.

Z zamiarem konsolidacji rozpoczęły w maju 1943 rozmowy z UPA (Sicz Poleska), dowodzoną przez Tarasa Borowcia Bulbę, rozmowy o zjednoczeniu w jedną organizację o nazwie Ukraińska Powstańcza Armia. Jednak odmienność przekonań, struktura organizacyjna oddziałów, jaki i ambicje dowódców nie pozwoliły na zjednoczenie. Poza tym „Bulba” unikał walk z Armią Krajową operującą na Wołyniu, natomiast „Kłym Sawur” i cała OUN-SD uważała Polaków za okupantów, a akcje antypolskie za nieuniknione.

W dniach 7-8 sierpnia 1943 oddziały UPA-Północ dowodzone przez Iwana Kłymyszyna Kruka przeprowadziły w obwodzie krzemienieckim rozbrojenie wojskowych oddziałów OUN-M (melnykowców, pod nazwą Ukraińskie Powstańcze Wojsko), dowodzonych przez Mykołę Nedzwedzkiego Chrona. Większość melnykowców wstąpiła do UPA, również część dowódców, jak: Fedir Polowyj Pol, Wasyl Sztul Czornota, Maksym Skorupskyj Maks i Ołeksandr Jaceniuk Wołynec, objęła dowódcze stanowiska w UPA.

18 sierpnia 1943 większość oddziałów „Bulby” została siłą przyłączona do formacji tworzonych przez OUN. Bulba-Boroweć przemianował resztki swojej organizacji na Ukraińską Armię Ludowo-Rewolucyjną (UNRA), ale już miesiąc później, po ataku banderowców na jej sztab, uległa ona rozproszeniu.

Szybki rozwój struktur organizacyjnych i wzrost liczebności UPA nastąpił w drugiej połowie 1943, zwłaszcza po dezercji do niej większości ukraińskich policjantów, będących do tej pory w służbie niemieckiej. Również w lipcu/sierpniu 1944 roku po rozbiciu przez Armię Czerwoną 14 Dywizji Grenadierów SS około 4 000 ukraińskich żołnierzy zasiliło oddziały UPA.

Jesienią 1943 na Wołyniu zlikwidowano antybanderowską grupę Tymofija Basiuka Jaworenka, działającą pod nazwą „Front Ukraińskiej Rewolucji”.

W listopadzie 1943 rozpoczęły się powtórne rozmowy z OUN Melnyka, w których osiągnięto porozumienie: uchwalono powstanie jednej UPA, dopuszczono udział wojskowych ukraińskich w oddziałach armii niemieckiej (planowano je wykorzystać na szkolenie żołnierzy), zobowiązano się do powstrzymania międzyfrakcyjnej wrogości na czas walki o wolność Ukrainy, dopuszczono przedstawicieli melnykowców do prac w sztabie UPA.

Jednak po zagadkowej śmierci pułkownika Romana Suszki w styczniu 1944 sojusz melnykowsko-banderowski znowu się rozpadł.

Rzeź wołyńska

W lecie 1943 UPA rozpoczęła akcję eksterminacji polskiej ludności Wołynia (tzw. rzeź wołyńska). Zorganizowane ludobójstwo trwało nawet jeszcze po ponownym wkroczeniu na Wołyń Armii Czerwonej. W wyniku masowych morderstw dokonywanych z niezwykłym okrucieństwem śmierć poniosło tylko na Wołyniu około 60 000 Polaków.

W 1944 fala zabójstw przesunęła się na tereny Galicji Wschodniej, gdzie śmierć poniosło ponad 100 tys. Polaków^[4], a ponad 400 tys.^[4] zmuszonych zostało do ucieczki z terenów objętych walkami.

Należy podkreślić, iż w eksterminacji polskiej ludności Wołynia i Małopolski Wschodniej oprócz UPA wzięła udział także cywilna ludność ukraińska, nazywana czernią. Do wspólnych rzezi ludności polskiej dochodziło również we współpracy z 14 Dywizją Grenadierów SS (zbrodnia ludobójstwa we wsi Huta Pieniacka, w której bestialsko zabito 800-1200 polskich mieszkańców).

Walka zbrojna

Od 1944 roku UPA prowadziła walki na terenach ZSRR, Czechosłowacji i Polski, których celem było utworzenie niepodległej Ukrainy.

Ostateczny kres działalności UPA na terytorium Polski przyniosła przeprowadzona w lecie 1947 roku tzw. Akcja Wisła. Do dziś niewyjaśniona pozostaje rola jakę odegrały władze radzieckie w tworzeniu tzw. pozorowanych odziałów UPA. W 1946 na Ukrainie Zachodniej działało 146 grup operacyjnych NKWD podszywających się pod powstańców ukraińskich. Ich zadaniem było prowokowanie konfliktów narodowościowych i likwidowanie osób niewygodnych dla reżimu komunistycznego^[5].

Kontrowersje

Ocena UPA jako formacji zbrojnej jest przyczyną dyskusji między historykami i badaczami, prof. dr. hab. Edward Prus, autor książki Operacja "Wisła" z 2006, stwierdza:

"Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej, który już 22 września 1950 roku orzekł, iż UPA to formacja przestępcza, albowiem "miała na celu tępienie elementu polskiego". Zgodził się tym samym z treścią dekretu uznającego UPA za organizację przestępczą. "Dekret z dnia 31 VIII 1944 r. - czytamy w art. 4 formułującym definicję organizacji przestępczej, za taką organizację w szczególności nakazuje uważać grupę, powołaną przez zrzeszenie polityczne działające w interesie państwa niemieckiego, która to grupa dąży do osiągnięcia swoich celów przez popełnianie zbrodni przeciwko ludzkości. Zebrane przez Sąd, a nie kwestionowane przez rewizję ustalenia odnośnie Ukraińskiej Powstańczej Armii, wypełniają warunki wyżej przytoczonej definicji... Na tle notorycznego faktu bestialstw popełnianych przez UPA na ludności polskiej - ocena przez Sąd organizacji UPA jako organizacji przestępczej w rozumieniu art. 4 dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. - nie zawiera błędu prawnego". W orzeczeniu tym znajduje się też zdanie mówiące, że UPA dążyła "do osiągnięcia swoich celów przez popełnianie zbrodni przeciwko ludzkości".

(...) Orzeczenie Sądu Najwyższego o tym, że UPA była formacją przestępczą, podzielili również ukraińscy kombatanci, biorący udział w konferencji kombatantów Białorusi, Rosji, Ukrainy i Polski w dniach 19-20 lutego 1993 roku. Ich stanowisko było jednomyślne: "UPA była organizacją zbrodniczą i musi najpierw rozliczyć się ze swojej działalności". Cztery lata później (1997), także w lutym, miała miejsce w Kijowie konferencja pt. Zbrodnie OUN-UPA przeciwko narodom Ukrainy i narodom Europy. Organizatorami jej były Rada Organizacji Weteranów Ukrainy i Komitet Międzynarodowego Związku Kombatantów. W obradach uczestniczyło około 600 osób. Wśród zaproszonych gości był także autor tych zdań. Spośród kilkunastu referatów, szczególnie cenne są dwa, a mianowicie: referat dra Witalija Łucenki i referat dra Aleksandra Wojciechowskiego. Ten pierwszy m.in. zapytał i sam dał odpowiedź: "Czy trzeba mówić o działalności OUN - UPA ? Czy trzeba rozdrapywać rany? Trzeba - choć prawda będzie gorzka. Nacjonalizm ukraiński trzeba jak drzewo badać od korzeni. To chcemy uczynić w intencji, żeby zbrodnie OUN-UPA nigdy się nie powtórzyły. Spadkobiercy OUN-UPA nie osądzili swojej zbrodniczej przeszłości, ale mają na celu gloryfikację swej działalności". Dr A. Wojciechowski w swoim referacie m.in. podał: "Na terytorium Polski UPA zniszczyła 1110 osiedli, 33000 hektarów lasów i pól". Według tego badacza banderowcy zamordowali 100 000 Polaków''^[6]

Jednocześnie jednak UPA uważana jest przez dużą część mieszkańców zachodniej Ukrainy oraz część emigracji za organizację walczącą o wolność państwa ukraińskiego, a nazwiskami żołnierzy UPA nazywane są ulice i szkoły, oraz stawia się im pomniki.

W 64 rocznicę powstania UPA prezydent Ukrainy, Wiktor Juszczenko, podpisał dekret uznający Ukraińską Powstańczą Armię za ruch wyzwoleńczy. Dekret ten na razie ma jedynie znaczenie propagandowe, gdyż odpowiednia uchwała nie została jeszcze podjęta przez ukraiński parlament.

W archiwach ukraińskich odkryto informacje świadczące o tym, że część zbrodni przypisywanych UPA mogła być dzielem specjalnych jednostek radzieckiego NKWD^[7].

Organizacja UPA

Struktura początkowa

Pierwszym dowódcą UPA został Dmytro Kljaczkiwśkyj (Kłym Sawur, Ochrim), a szefem Krajowego Sztabu Wojskowego (Krajowyj Wijśkowyj Sztab – KWSz) Wasyl Iwachiw (Sonar, Som), po jego śmierci Wasyl Sydor (Szełest), a po nim Łeonid Stupnyckyj Honczarenko. Pod koniec 1943 UPA składała się z czterech okręgów wojskowych (wijśkowa okruha – WO), zwanych też grupami (hrupa):

• Zahrawa (pogranicze Wołynia i Polesia) pod dowództwem Iwana Łytwynczuka (Dubowyj);
• Turiw (tereny obecnych obwodów wołyńskiego i beresteckiego) pod dowództwem Jurija Stelmaszczuka (Rudyj);
• Bohun (południowe tereny dzisiejszego obwodu równieńskiego, krzemienieckiego, część wschodniego Podola) pod dowództwem Petra Olijnyka (Enej);
• Tjutjunnyk (tereny dzisiejszego obwodu żytomierskiego) pod dowództwem Fedira Worobcia (Wereszczaka).

Oddziały UPA dokonywały także rajdów na wschodnie tereny Ukrainy (przede wszystkim okolice Kamieńca Podolskiego, Winnicy, Czerkasów). Mimo wysiłków podejmowanych od 1943 nie udało się zbudować struktur UPA i OUN na Ukrainie Wschodniej.

W 1943 na terenach Małopolski Wschodniej UPA formalnie nie istniała, działała tam od 3 czerwca 1943 inna struktura nacjonalistów ukraińskich – Ukraińska Narodowa Samoobrona (Ukrajinśka Narodna Samooborona - UNS) dowodzona przez Ołeksandra Łućkoho Bohun, Bohdan, Berkut, Andrijenko). Szefem KWSz na terenie Małopolski Wschodniej był w tym czasie Łuka Pawłyszyn (Wowk).

Dopiero w grudniu 1943 UNS przekształciła się w UPA. Składała się wówczas z następujących WO (Grup):

• WO-1/Grupa Baszta (Lwów, poligon lwowski) – Wiktor Charkiw Chmara
• WO-2/Grupa Buh (obwód lwowski) – Jewhen Pryszliak Jarema, Wasyl Łewkowycz Woronyj
• WO-3/Grupa Łysonia (obwód tarnopolski) – Omelian Polowyj Ostap
• WO-4/Grupa Howerlia (obwód stanisławowski) – Iwan Butkowśkyj Hucuł, Mykoła Twerdochlib Hrim
• WO-5/Grupa Makiwka (obwód drohobycki) – Bohdan Wilszynśkyj Oreł, Iwan Bełejłowycz Dzwinczuk
• WO-6/Grupa "Sian" (powiaty: leski, przemyski, jarosławski) – Jakiw Czornij Udarnyk
• WO-7/Grupa Suczawa (Bukowina) – nie wyznaczono dowódcy
• WO-8/Grupa Sribna (Ukraina Zakarpacka) – Antin Szkitak Omelian

Reorganizacja struktury

W listopadzie 1943 powstały Główne Dowództwo UPA (Hołowna komanda) i Główny Sztab Wojskowy UPA (Hołownyj wijśkowyj sztab – HWSz). Głównym dowódcą UPA został Roman Szuchewycz (Taras Czuprynka), a szefem HWSz Dmytro Hrycaj (Perebyjnis). Zastępcą szefa HWSz mianowano Ołeksę Hasyna (Łycar).

Dotychczasowa UPA działająca na Polesiu i Wołyniu została przekształcona w UPA-Północ (UPA-Piwnycz), a jej dowódcą mianowano D. Kljaczkiwśkoho. UPA-Północ składała się z trzech WO:

• I WO Turiw
• II WO Zahrawa
• III WO Wołyń-Południe (Tjutjunnyk)

, a od sierpnia 1944 z dwóch (Zawychost, 444).

W Małopolsce Wschodniej utworzono UPA-Zachód (UPA-Zachid) dowodzoną przez W. Sydora. W lutym 1945 UPA-Zachód składała się z czterech WO, te zaś dzieliły się na Odcinki Taktyczne (Taktycznyj Widtinok - TW):

• WO-2/Grupa Buh (Kraj Lwowski) – Wasyl Łewkowycz Woronyj
• WO-3/Grupa Łysonia (Kraj Podolski) – Wołodymyr Jakubowśkyj Bondarenko
• WO-4/Grupa Howerlia (Kraj Karpacki) – Mykoła Twerdochlib Hrim
• WO-6/Grupa "Sian" (tzw. Zakierzonśkyj Kraj) – Myrosław Onyszkewycz Orest

Dotychczasowy WO-1 przyłączono do WO-2, zaś WO-5, WO-7 i WO-8 do WO-4. Od listopada 1944 do kwietnia 1945 WO-6 obejmujący dzisiejsze tereny Polski był podporządkowany WO-2. Odcinki Taktyczne istniały tylko w UPA-Zachód.

W końcu stycznia 1944 na południowych terenach obecnego obwodu równieńskiego rozpoczęto organizowanie UPA-Południe (UPA-Piwdeń), nazywanej w literaturze także UPA-Wschód (UPA-Schid):

• I WO Chołodnyj Jar
• II WO Urszań
• III WO Winnica

Dowódcą UPA-Południe został Wasyl Kuk (Łemisz). Po 1944 UPA-Południe przestała istnieć jako odrębna struktura.

HWSz, sztaby terytorialnych UPA (Północ, Zachód, Południe – Heneralna Wijśkowa Okruha – Generalny Okręg Wojskowy – HWO) i sztaby BO dzieliły się na siedem zarządów (lub oddziałów): operacyjny, rozpoznawczy (wywiadowczy), zaopatrzenia, personalny, wyszkolenia, wychowania politycznego, inspektorów wojskowych.

W latach 1943-1945 podstawową jednostką bojową była sotnia (kompania). Większość z nich łączono w kurenie (bataliony). Na niektórych terenach dwa lub więcej kureni łączono tymczasowo w zahin (pułk).

Ponieważ UPA miała stać się w myśl planów nacjonalistów ukraińskich podstawą tworzenia regularnych sił zbrojnych, zakładano, iż jednostki WO tworzyć będą grupę (odpowiednik dywizji), zaś wszystkie grupy HWO – korpus. Taki podział był jednakże czysto teoretyczny i stworzono go wyłącznie na papierze.

Rodzaje jednostek

Sotnia dzieliła się na trzy czoty (plutony), te zaś na trzy roje (drużyny). W roju występowały zazwyczaj dwa łanki (sekcje). Na przełomie 1943 i 1944 sotnie miały cztery czoty, a te z kolei cztery roje. Łanek liczył od 4 do 6 żołnierzy. Rój liczył 8-12 osób. Uzbrojenie roju składało się z ręcznego karabinu maszynowego (rkm), 2-3 pistoletów maszynowych (pm), pozostali uzbrojeni byli w karabiny. W sotni istniał poczet dowódcy, składający się pracownika politycznego (politwychownyk), szefa sotni (buńczucznyj), sanitariusza, łączników, niekiedy także z roju Wojskowej Żandarmerii Polowej (Wijśkowo-polowa żandarmerija), zwiadowców czy pododdziału ciężkiej broni piechoty. Teoretycznie sotnia powinna liczyć 163 osoby, jednak do lata 1944 występowały sotnie składające się nawet ze 180-200 ludzi. Od jesieni 1944 sotnie liczyły 100-130 osób, a od 1946 o połowę mniej.

Kureń (kurin) składał się z 2-3 sotni, niekiedy w kureniach istniały samodzielne czoty Żandarmerii Polowej, ciężkich karabinów maszynowych, moździerzy, zwiadu konnego. W skład pocztu (sztabu) kurina wchodzili: szef sztabu (adiutant), wychowawca polityczny, szef batalionu (bunczucznyj), kapelan, lekarz, a w UPA-Północ także referent Służby Bezpieczeństwa (Służba Bezpeky – SB). Funkcję zastępcy dowódcy kurina pełnił jeden z dowódców sotni.

Nazwy jednostek tworzono zazwyczaj od pseudonimu dowódcy np. sotnia "Chrina" (dow. Stepan Stebelski ps. "Chrin") czy kureń "Rena" (dow. Wasyl Mizernyj ps. "Ren"), chociaż sotnie posiadały też oznaczenia liczbowe - np. U-1, U-2 (od Udarnyki, od kryptonimu kurenia).

Poczynając od drugiej połowy 1944 w UPA-Północ i UPA-Południe jednostką taktyczną stała się brygada (tylko z nazwy, liczyła bowiem około 400 osób, a więc tyle, co kurin). Brygada dzieliła się na zahony (czyli pułki, faktycznie zaś sotnie), te z kolei na oddziały i pododdziały. Jak można przypuszczać, był to wyłącznie zabieg propagandowy. W 1945 podział na oddziały i pododdziały (jako nazwy) przyjął się również w UPA-Zachód.

W drugiej połowie 1945 i później z powodu poniesionych strat i stałego nacisku sowieckich organów bezpieczeństwa (NKWD, od kwietnia 1946 MWD i NKGB, od kwietnia 1946 MGB) - wszelki podział organizacyjny (zwłaszcza struktury wyższe – TW, WO itd.) stał się fikcją. UPA przeszła do głębokiej konspiracji i działała przy pomocy terenowych bojówek. Podział na sotnie także przestał istnieć.

Walkę oddziałów UPA wspierały lokalne formacje samoobrony ukraińskiej - tzw. SKW.

Stopnie stosowane w UPA

• Szeregowi (riadowi):
  • striłeć (szeregowy);
  • starszyj striłeć (starszy szeregowy).
• Podoficerowie (pidstarszyny):
  • wistun (kapral);
  • starszyj wistun (plutonowy);
  • buławnyj (sierżant);
  • starszyj buławnyj (starszy sierżant).
• Oficerowie (starszyny):
  • chorunżyj (chorąży);
  • porucznyk (porucznik);
  • sotnyk (kapitan);
  • major;
  • pidpołkownyk (podpułkownik);
  • połkownyk (pułkownik).
• Generałowie (henerały):
  • henerał-chorunżyj (generał brygady);
  • henerał-porucznyk (generał dywizji);
  • henerał-połkownyk (generał broni)

Dwa ostatnie stopnie nigdy nie były nadane w UPA.

Nie istniały oznaki stopni.

Szkoły oficerskie

UPA ciągle cierpiała na brak wyszkolonej liniowej kadry oficerskiej. Początkowo w roli kadry obsadzano dawnych oficerów armii URL i UHA, jednak później ze względu na ich wiek trzeba było ich częściowo demobilizować, a częściowo kierować do pracy sztabowej.

Zaczęto więc wykorzystywać kadry Bojowej Referentury OUN, wyszkolone na kursach wojskowych w Krakowie, Zakopanem i Wiedniu przez Abwehrę. W 1943 zdecydowano się utworzyć własne szkoły („sotnie szkolne”) dla przyszłych oficerów. Szkolenie w takich sotniach trwało 4 miesiące.

Od października 1943 do stycznia 1944 na Wołyniu działała szkoła „Lisowi Czorty” pod dowództwem por. Fedira Polowoho „Pola”.

Od lipca do października 1944 na terenach UPA-Północ działała szkoła „Drużynnyky” pod dowództwem por. „Horynia”.

W związku ze zbliżaniem się wojsk sowieckich kursy zostały przeniesione do Galicji. W Karpatach utworzono w lutym 1944 szkołę „Ołeni”, która wyszkoliła 2 kursy: „Ołeni-1” (luty – maj 1944) i „Ołeni-2” (czerwiec – październik 1944). Komendantem szkoły był por. „Chmiel”, a po jego śmierci por. Fedir Polowyj.

W sumie w wymienionych 3 szkołach wyszkolono ponad 700 oficerów.

Propaganda

Ideologia

Ideologia tej formacji zbrojnej podporządkowanej politycznie OUN opierała się głównie na bazie dwóch publikacjach, a mianowicie "Nacjonalizmu"^[8], książki napisanej przez Dmytro Doncowa - radykalnego nacjonalistycznego publicystę i tłumacza dzieł Benito Mussoliniego "Dottrina del Fascismo" oraz Hitlera "Mein Kampf" na język ukraiński. Tłumaczenie Dancowa zostały następnie wydane i opublikowane w drukarni grekokatolickiej Ojców Bazylianów we Lwowie w roku 1926. Drugą poważną pozycją w kształtowaniu się ideologii OUN była książka "Nacjokracja" z roku (1938) napisana przez Sciborskiego ^[9]. W książkach tych ich autorzy postulowali ultra-nacjonalizm tj. dominację w państwie etnicznych Ukraińców, antyparlamentaryzm i totalitaryzm (Ukraina będzie rządzona przez lidera nominowanego przez nacjonalistyczne elity, a nie partie polityczne). W kształtowaniu świadomości nacjonalistycznej ważną rolę odegrał również "Dekalog ukraińskiego nacjonalisty" z roku 1929.

Zbrodnie UPA popełnione w Polsce

W okresie swojej działalności UPA dopuściła się wielu mordów na ludności cywilnej polskiej, ukraińskiej, rusińskiej i żydowskiej, grabienia wsi, porywania mieszkańców, m.in. mord w Baligrodzie, Mucznem, spalenie miejscowości m.in. Bukowsko^[10], Baligród, Sakowczyk, Cisna, Tworylne, Dylągowa, Nowotaniec, Odrzechowa, Bircza^[11], Strzebowiska, Borownica, Krzywe, Temeszów^[12] Prusiek, Leszczowate, Brelików, Ropienka, Wańkowa, Wola Michowa, Wola Sękowa, Siemuszowa, Kryłowie^[13] i wielu innych poza obecnymi granicami Polski np. w Hucie Pieniackiej^[14].

Współpraca zagraniczna

Współpraca z Niemcami

UPA zawierała wiele lokalnych porozumień z wojskami niemieckimi, dotyczącymi na przykład zwalczania komunistycznej partyzantki, lub blokowania mniejszych przełęczy karpackich w 1944. W zamian UPA otrzymywała od wojsk niemieckich nadwyżki sprzętu wojskowego i wyposażenia.

Od października 1944 odnotowane zostały pierwsze zrzuty spadochroniarzy ukraińskich (7 osób) dokonane przez Niemców, które następnie wzmocniły siły okręgu WO-6/Grupa "Sian". 11 grudnia 1945 sotnia Burłaki podjęła próbę uwolnienia jeńców (głównie niemieckich) z obozu w Nehrybce koło Przemyśla. Akcja zakończyła się niepowodzeniem, głównie z powodu odmowy przez jeńców opuszczenia obozu.

Próba współpracy z polskim podziemiem

Rozmowy lokalne Delegatury Sił Zbrojnych i UPA miały miejsce w Siedliskach (29 kwietnia 1945), Tarnawce i Narolu (2 maja 1945), Rudzie Różanieckiej (21 maja) oraz innych miejscowościach. Porozumienia de facto nie były "zrealizowane" ze względu na nieustające walki pomiędzy organizacjami na terenie Polski w latach 1944-1947^[15]

Propozycja współpracy na szczeblu lokalnym została przedstawiona przez kpt Mariana Gołębiewskiego na odprawie dowódców z obwodów AK Hrubieszów, Chełm i Zamość we wrześniu 1944^[16]. Po odprawie tej wydano skierowaną do Ukraińców ulotkę wzywającą do zaprzestania walk i zjednoczenia się przeciw wspólnemu wrogowi^[17].

Porozumienie to nie znalazło poparcia we władzach centralnych Delegatury Sił Zbrojnych. Komendant Obszaru Centralnego DSZ, Jan Mazurkiewicz Radosław zabronił prowadzenia dalszych rozmów. Jednakże do wiosny 1947 na terenie Lubelszczyzny i Podlasia zawieszenie broni między UPA a polskim podziemiem było mniej więcej przestrzegane, dochodziło nawet do współdziałania (atak UPA i WiN na w Hrubieszów 28 maja 1946).

Podobne doraźne porozumienia zawarto 21 maja 1945 w okolicach Rudy Różanieckiej, oraz 29 kwietnia 1945 w Siedliskach na Pogórzu Przemyskim. Dzięki tym porozumieniom wstrzymano na kilka miesięcy rzezie ludności cywilnej.

W roku 1945 doszło do wielu spotkań AK^[18]-WiN i OUN-UPA^[19]. Odbywały się one na różnych szczeblach i po wstępnych uzgodnieniach niejednokrotnie kończyły się zawarciem porozumienia. Warto dodać, że również posterunki milicji (obsadzone często przez byłych akowców) zawierały z UPA porozumienia o nieagresji a czasem i o współpracy^[20].

Do spotkań polsko-ukraińskich doszło między innymi:

- 29 kwietnia 1945 r. we wsi Siedliska k/ Dynowa, porozumienie zawarli: wysłani przez kpt. Dragana Sotiroviča ” Drażę” - ppor. Józef Szajda "Belabes" oraz plut. pchor. Tadeusz German "Pirat" i reprezentujący stronę ukraińską kierownik 4. rejonu I Okręgu OUN Michał Dżuman „Borys”. Porozumienie objęło ziemię rzeszowską i przemyską, przetrwało do jesieni 1945 r.^[21]

- 21 maja 1945 roku po kilku wstępnych spotkaniach w okolicach Rudy Różanieckiej i przygotowawczym odbytym 2 maja 1945 r. w miejscowości Doliny (Z.Konieczny błędnie podaje jako miejsce tego spotkania Narol) zawarto porozumienie, umownie określane przez historyków „porozumieniem w Rudzie Różanieckiej”. Stronę polską reprezentowała delegacja na czele z kpt. Marianem Gołębiewskim „Sterem”, ze strony ukraińskiej przybyli ppłk Jurij Łopatynśkyj „Szejk” (otrzymał pełnomocnictwa bezpośrednio od Szuchewycza), referent II Okręgu OUN Mykoła Wynnyczuk „Wyr” „Kornijczuk” i Serhij Martyniuk „Hrab”. Porozumienie obejmowało nieagresję, współpracę i pomoc. Dotyczyło powiatów: Lubaczów, Tomaszów Lubelski, Hrubieszów, Biłgoraj i Chełm. Przetrwało do kwietnia 1947 roku^[22].

- 27/28 października 1945 r. doszło do spotkania na kolonii Tuczna k/ Choroszczynki pow. Biała Podlaska. Strony reprezentowali: mjr. Jan Szatowski "Szatyński" i Serhij Martyniuk „Hrab”, „Kryha”. Porozumienie objęło pow. Włodawa i Biała Podlaska. Pomimo występujących zgrzytów i wzajemnych pretensji przetrwało do początku 1947 roku^[23].

- W grudniu 1945 r. na kolonii koło Dołhobyczowa spotkali się: por. Jan Łabądzki „Gołąb” i dwóch przedstawicieli strony ukraińskiej^[24].

- 1 kwietnia 1946 r. w Sahryniu pow. Hrubieszów spotkali się: por. Stanisław Książek „Wyrwa” i referent propagandowy III Okręgu OUN Teodor Harasymiak „Dunajski”^[25].

- 18 maja 1946 r. w folwarku Miętkie pow. Hrubieszów, spotkali się: Jan Zadrąg „Ostoja” i Teodor Harasymiak „Dunajski” Stronę polska reprezentowało dwunastu delegatów, a ukraińską tylko trzech. Ukraińcy nie przypuszczali, że Polacy przywiązują tak dużą wagę do tego spotkania. Trwało ono około 10 godzin a omawiano między innymi wspólną akcję na Hrubieszów, przeprowadzoną 27/28 maja.^[26]

- W dniach 2 i 3 sierpnia 1946 r. we Władzinie gm. Uhanie pow. Hrubieszów z polskim i ukraińskim podziemiem spotkał się William Derek Selby, korespondentem „Sunday Timesa”^[27].

Poza wymienionymi, było wiele spotkań o mniejszej randze, gdzie porozumienia zawierało z OUN-UPA polskie podziemie i milicja, a dotyczyły obszarów gmin^[28].

Rajd do Rumunii

W czerwcu i lipcu 1949 jedna z sotni UPA zorganizowała rajd do Rumunii, w celu nawiązania kontaktu z tamtejszym podziemiem antykomunistycznym^[29]. Wyniki tego wypadu nie są znane.

Upamiętnienie UPA po wojnie

• W 1995 Rada Główna Związku Ukraińców w Polsce złożyła do Sejmu projekt ustawy przyznającym członkom UPA, którzy byli więzieni w czasach stalinowskich, uprawnień kombatanckich. W projekcie ZUwP postulował również, aby państwo polskie wypłaciło odszkodowania ofiarom Akcji Wisła^[31].

25 stycznia 1995 w Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych Sejmu oraz ROPWiM zawarto porozumienie o współpracy ze Związkiem Ukraińców w Polsce, określając kryteria upamiętnienia Ukraińców. W uchwale uzgodniono, że miejsca pamięci powinny być związane z faktycznym miejscem pochówku, a napisy na płytach i pomnikach muszą być dwujęzyczne i nie mogą godzić w uczucia Polaków. Inicjatywę poparli wszyscy obecni, w tym przedstawiciele Związku Ukraińców w Polsce^[32].

• 14 października 2006 roku, w 64 rocznicę powstania UPA prezydent Wiktor Juszczenko, podpisał dekret uznający Ukraińską Powstańczą Armię za ruch wyzwoleńczy. Dekret ten ma jedynie znaczenie propagandowe, gdyż odpowiednia uchwała nie została jeszcze podjęta przez ukraiński parlament, a ponadto Prezydent Ukrainy nie ma uprawnień do nadawania komukolwiek statusu kombatanta i do przyznawania związanych z tym przywilejów i ulg^[33].

• 11 października 2007 Borys Tarasiuk wezwał prezydenta Juszczenkę do wydania dekretu, uznającego UPA za stronę walczącą o niepodległość państwa. Wystąpienie Tarasiuka jako przewodniczącego Ludowego Ruchu Ukrainy przypada w tygodniu poprzedzającym 65 rocznicę powstania UPA. W swoim apelu ocenił że "UPA z honorem wypełniała swe obowiązki wobec narodu i zasługuje na pamięć i szacunek ze strony państwa i obywateli"^[34].

Przypisy

Literatura przedmiotu

• A. Szcześniak, W. Szota - "Droga do nikad. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów і jej likwidacja w Polsce", Warszawa 1973
• Mykoła Łebed - "Українська Повстанська Армія", Monachium 1946 (ukr.)
• Łew Szankowśkyj - "Українська Повстанська Армія. Історія укр. війська", Winnipeg 1953 (ukr.)
• Grzegorz Motyka, "Ukraińska partyzantka 1942-1960", Warszawa 2006.
• Grzegorz Motyka. Rafał Wnuk Próby porozumienia polsko-ukraińskiego wobec zagrożenia sowieckiego w latach 1944-1947 , Biuletyn IPN , 8/2001, Warszawa 2001 s 26-30.
• Wiktor Poliszczuk, Legal and political assessment of the OUN and UPA, Toronto, 1997.
• Wiktor Poliszczuk, "Dowody zbrodni OUN i UPA" ISBN 0-9685668-1-2.
• Edward Prus "Operacja Wisła" Wydawnictwo Nortom, Warszawa, 2006, ISBN 83-89684-41-1
• Lucyna Kulińska. Antypolska akcja nacjonalistów ukraińskich w Małopolsce Wschodniej w świetle dokumentów Rady Głównej Opiekuńczej 1943-1944, Kraków 2003.
• ks.Józef Anczarski, Józef Wołczański. Kronikarskie zapisy z lat cierpień i grozy w Małopolsce Wschodniej 1939-1946. Wyd. bł. Jakuba Strzemię - Archidiecezji Lwowskiej ob. Łacińskiego Odzdział w Krakowie, Lwów-Kraków 1998. ISBN 83-906044-6-9, ISSN 1429-6292.
• Henryk Komański. Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946. Wyd. Nortom, 2006. ISBN 83-89684-50-0.

Zobacz też

• bunkier (UPA)
• kolaboracja pod okupacją niemiecką podczas II wojny światowej
• rzeź wołyńska
• Samoobronni Kuszczowi Widdiły
• Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza
• Ukraińska Policja Pomocnicza
• Zgrupowanie Warta

Linki zewnętrzne

• Encyclopedia of Ukraine - Encyclopedia of Ukraine
• Historia UPA w Polsce na stronie www.twojebieszczady.pl
• Kronika UPA (ang.)
• Walki polsko-ukraińskie 1943-1948 na Roztoczu i ziemi lubaczowskiej - tekst Grzegorza Motyki
• Strona krytycznie analizująca działalność UPA
• Ludobójstwo ludności polskiej na Kresach
• "Status kombatanta – nagroda za ludobójstwo", artykuł Jacka E. Wilczura
• "Fałszywy opis, prawdziwe zbrodnie" Historia zdjęcia, które miało ilustrować zbrodnie UPA na Wołyniu
• Apel ministra spraw zagranicznych o uznanie UPA za organizację narodowowyzwoleńczą