Socialisme
Socialisme is een maatschappijvorm gebaseerd op gelijkheid, sociale rechtvaardigheid en solidariteit, of de verzamelnaam voor een verscheidenheid aan politieke en ideologische stromingen die naar een dergelijke maatschappij streven. Kerngedachte binnen deze stromingen is dat het collectief, al dan niet belichaamd door de staat, de hoogste beslissingsbevoegdheid heeft over de verdeling van macht en goederen.
Traditioneel wordt hiermee bedoeld dat de staat het verschil in economische macht, dat samenvalt met het verschil tussen arm en rijk, nivelleert en zo een einde maakt aan de klassenmaatschappij. Een wat modernere interpretatie is dat volledige nivellering niet noodzakelijk is voor het verwezenlijken van een “eerlijke” samenleving, maar vrijwel elke socialistische theorie gaat uit van een sterk overheidsingrijpen om sociale en maatschappelijke problemen op te lossen en kenmerkt zich door een sterke antipathie versus een (te) vrije markt. In dat opzicht staat het socialisme van oudsher lijnrecht tegenover kapitalisme en liberalisme.
De verhouding tussen socialisten en staat/overheid is echter een ambivalente: waar sociaaldemocraten en marxisten veel heil zien in verschillende maten van overheidsingrijpen in economie en maatschappij, zijn veel anarchistische socialisten juist altijd fel gekant geweest tegen staatsmacht, vooral waar die als ondemocratisch wordt ervaren.
Inhoud |
[bewerk] Theorie
Politiek-theoretisch valt het socialisme te herleiden tot de 19e eeuw en dan met name tot de werken van Karl Marx. Marx herinterpreteerde de filosofie van Hegel en formuleerde op basis daarvan zijn eigen historisch materialisme welke grofweg samengevat kan worden tot de theorie dat elk maatschappelijk systeem zich door een aantal stadia heen ontwikkelt om uiteindelijk op het communisme uit te komen, een maatschappij zonder private eigendom en zonder leiderschap.
Latere politicologen en socialisten hebben ook in gebeurtenissen als de Franse revolutie, de Griekse democratie of het anabaptisme socialistische kenmerken gezocht. H.P.G. Quacks magnum epos De socialisten is daar een goed voorbeeld van.
Tijdens de 19e en 20e eeuw zijn er veel verschillende socialistische stromingen ontstaan. Het orthodoxe marxisme wordt, behalve door kleine 'extreem-linkse' organisaties, tegenwoordig zelden meer aangehangen. Mede door de ervaring met de communistische Sovjet-Unie is het socialisme in zijn extremere vorm niet zo populair meer. Veel van de gedachten zijn thans echter wel geïncorporeerd in modernere politieke stromingen en er bestaan een aantal grote gematigd socialistische partijen. Deze kenmerken zich veelal door een sceptische houding ten opzichte van deregulering en een terugtredende overheid en het streven naar een sterke welvaartsstaat.
Het christen-socialisme en het religieus-socialisme rekent men eveneens tot het socialisme. Het nationaal-socialisme wordt niet algemeen als een socialistische stroming beschouwd. Volgens sommigen, voornamelijk zij die actief overheidsingrijpen in de economie als socialistisch beschouwen, komt het nationaal-socialisme hiertoe wel in aanmerking.
[bewerk] Geschiedenis van het socialisme
Hoewel sommige socialistische en communistische ideeën al terug zijn te vinden in Plato's Politeia, komt het socialisme pas werkelijk op in de tijd van de Franse Revolutie en de daarop volgende industriële revolutie (eind 18de, begin 19de eeuw). Ook het verwante anarchisme kent zijn oorsprong in deze tijd.
De eerste aanzetten tot socialistische theorievorming worden tegenwoordig onder de noemer utopisch socialisme geschaard. Pas de opkomst van het marxisme, eind 19e eeuw, zorgt voor een verenigde arbeidersbeweging met een gemeenschappelijke ideologie.
Aan het einde van de 19e eeuw begint zich binnen de socialistische beweging een scheiding af te tekenen tussen reformisten en revolutionairen. De Eerste Wereldoorlog verscherpt de tegenstellingen: de reformisten steunen over het algemeen hun nationale legers, terwijl de revolutionairen de oorlog in het geheel verwerpen. WO I leidt uiteindelijk tot de eerste socialistische revolutie, de Russische Oktoberrevolutie. Het oude keizerrijk Rusland wordt omgevormd tot de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek (vanaf 1922 de Sovjet-Unie of USSR). In navolging van de Russische revolutionairen noemen de revolutionairen zich voortaan geen sociaaldemocraten of socialisten meer, maar communisten. De reformisten blijven zich sociaaldemocraten noemen. Via de Communistische Internationale probeert Moskou de revolutie te exporteren, met weinig succes.
Na 1927 ontaardt het Russische communisme in een bloedige dictatuur onder Stalin. Na de Tweede Wereldoorlog, waarin de Sovjet-Unie aanvankelijk met Nazi-Duitsland samenwerkt en later met de geallieerden, staan het kapitalistische westen en het communistische Oostblok tegenover elkaar in de Koude Oorlog. Deze eindigt rond 1990, met het ineenstorten van de Sovjet-Unie en de communistische regeringen in Oost-Europa. Het Chinese regime viel niet, maar is wel sinds ongeveer dezelfde tijd bezig met kapitalistische "experimenten", waarbij de Communistische Partij overigens wel de macht over het land in handen houdt. Tegenwoordig zijn er nog maar een handjevol communistische landen over.
In reactie op het vrijwel verdwijnen van het communisme vond binnen een deel van de Europese sociaaldemocratie een ideologische omslag plaats, waarbij liberale en sociaal-democratische waarden werden gecombineerd in de zogenoemde Derde Weg.
[bewerk] Socialisme en communisme in de marxistische theorie
In het marxisme wordt het woord socialisme ook speciaal gebruikt ter aanduiding voor de maatschappijvorm (economische orde) die de overgang tussen kapitalisme en communisme vormt. De staatsvorm van deze maatschappij is de dictatuur van het proletariaat (proletariaat is een gangbare marxistische term voor arbeidersklasse). Met communisme wordt hier een staatloze, klasseloze maatschappij bedoeld, gebaseerd op gemeenschappelijk eigendom. De termen worden evenwel niet altijd zo strict gescheiden.
De "communistische" landen in Oost-Europa, China, Cuba, enz., heetten officieel ook "socialistisch" (bijv. Unie van Socialistische Sovjet-Republieken) en niet "communistisch." De regerende partijen van deze landen meenden als overgangsfase een dictatuur uit naam van de arbeidersklasse in de "socialistische staat" te moeten voeren, totdat de kapitalistische staatsstructuren "verweerd" waren en er een "communistische maatschappij" zou ontstaan. Om deze reden ook noemden de regerende partijen in deze landen zich wel "communistisch" (met uitzondering van de Socialistische Eenheidspartij van Duitsland in de DDR).
[bewerk] Socialisme in Nederland
De eerste socialistische partij in Nederland is de Sociaal-Democratische Bond (SDB), opgericht in 1881. SDB'er Domela Nieuwenhuis is de eerste socialist in de Tweede Kamer. Vanwege de slechte verstandhouding met zijn collega's wordt Domela Nieuwenhuis echter anarchist en wendt hij zich af van de parlementaire politiek.
In 1894 vindt een scheuring in de SDB plaats en wordt de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP) opgericht. Deze blijft tot de Tweede Wereldoorlog de grootste socialistische partij in Nederland. De SDAP voert een reformistische koers, waardoor de revolutionairen in 1909 de partij verlaten en de Sociaal-Democratische Partij oprichten. Deze wordt in 1918, na de Oktoberrevolutie, hernoemd tot Communistische Partij Holland en in 1935 tot Communistische Partij van Nederland. De CPH/CPN loopt aan de leiband van de Sovjet-Unie via de Comintern.
Ook in de vakbeweging vindt een splitsing tussen reformisten en revolutionairen plaats. In 1893 wordt het Nationaal Arbeids-Secretariaat opgericht, de eerste Nederlandse vakcentrale, die sterk op de revolutionaire partijen gericht is (de CPH en kleinere partijen). In 1906 krijgt het NAS concurrentie van het gematigder NVV.
Na de Tweede Wereldoorlog fuseren de SDAP, de links-liberale VDB en de Christelijk Democratische Unie tot de Partij van de Arbeid (PvdA). De PvdA is bedoeld als brede, progressieve "doorbraakpartij". In het verzet was gebleken dat samenwerking tussen liberalen, christenen en sociaaldemocraten mogelijk was. Al snel blijkt de PvdA echter te links voor veel ex-VDB'ers, die zich bij de VVD aansluiten.
De PvdA is echter al snel electoraal succesvol, en leidt tot de "rooms-rode" coalities van PvdA en KVP. Vanaf 1948 is PvdA'er Willem Drees premier. Deze coalities bouwen voor het eerst een uitgebreid stelsel van sociale zekerheid op.
Ook de CPN is korte tijd zeer succesvol, dankzij de rol die communisten in het verzet hadden gespeeld. De CPN haalt bij de eerste naoorlogse verkiezingen ruim 10% van de stemmen, en het CPN-blad De Waarheid is de meest gelezen krant. De steun kalft echter spoedig af onder invloed van de Koude Oorlog.
Meningsverschillen binnen links leiden tot de vorming van nieuwe partijen. In 1957 wordt de Pacifistisch Socialistische Partij (PSP) opgericht, die "Washington noch Moskou" steunde en streefde naar ontwapening. In 1968 verschijnt de Politieke Partij Radicalen (PPR) ten tonele, een christelijk-socialistische partij.
In de jaren '60 en '70 radicaliseert de PvdA. Vanaf 1970 werkt de partij samen met de PPR en de nieuwe links-liberale partij D'66, wat in 1973 leidt tot het Kabinet-Den Uyl. De PSP weigert deelname omdat het regeringsprogramma niet radicaal genoeg is, de CPN wordt niet gevraagd.
In 1991, na de val van het Oost-Europese communisme, gaan de noodlijdende CPN, PSP PPR en EVP samen in GroenLinks. CPN-hardliners richten de NCPN op, die geen kamerzetel weet te verwerven.
In 1994 gebeurt wat lang onmogelijk had geleken: de PvdA gaat regeren met de liberale VVD. Onder invloed van de Derde Weg, een internationale beweging die sociaaldemocratie en liberalisme combineert, stapt de PvdA in het eerst paarse kabinet, Kok I.
Eveneens in 1994 komt de Socialistische Partij, die voortkomt uit de maoïstische beweging van de jaren '70, voor het eerst in de kamer. In 2005 wordt deze partij de op twee na grootste partij van het land qua ledental.
[bewerk] Huidige socialistische organisaties
- Socialistische Partij
- Offensief
- Internationale Socialisten
- Socialistisch Alternatieve Politiek (voorheen Socialistische Arbeiderspartij)
- Nieuwe Communistische Partij-NCPN
- Communistische Jeugd Beweging (gelieerd aan de NCPN)
- Verenigde Communistische Partij
- GML/Rode Morgen
- Partij van de Arbeid
- GroenLinks
- ROOD, jongeren in de SP
- DWARS
- PSP'92
[bewerk] Historische socialistische partijen
(Behalve de genoemde:)
- Bond van Christen-Socialisten
- Democratisch Socialisten '70
- Onafhankelijke Socialistische Partij
- Partij voor Socialisme en Ontwapening
- Revolutionair-Socialistische Arbeiderspartij
- Socialistische Partij (1918-1928)
- Socialistische Unie
[bewerk] Socialistische organisaties in België
- SP.A
- Linkse Socialistische Partij (LSP)
- Partij van de Arbeid / Parti du Travail (PvdA/PTB)
[bewerk] Socialisme in de Verenigde Staten
In de Verenigde Staten van Amerika geldt socialisme als een scheldwoord. Dit onder het daar levende idee dat het socialisme de wereld niets goeds gebracht heeft. Desondanks werd in de VS als een van de eerste mogendheden een socialistische partij opgericht, de American Socialist Party. Tijdens de crisisjaren (jaren 1930) steunde de American Socialist Party de Democratische Partij van president Franklin Roosevelt en diens New Deal. De meeste Amerikanen zien het socialisme vandaag de dag als een ideologie die problemen wil oplossen op een manier die strijdig is met hun ideologie. Zo zou het socialisme volgens de Democratische Partij een sociaal stelsel invoeren dat de vraag en aanbod naar arbeid verstoort, en zo juist de inkomensverschillen vergroot in plaats van verkleint.
 |
|
politiek | politiek spectrum | links | rechts | extreemlinks | extreemrechts |
