Karelowie
Z Wikipedii
Karelowie (nazwa własna Karjalaizet) – lud ugrofiński zamieszkujący pogranicze Finlandii i Rosji (Karelia).
Spis treści |
[edytuj] Etnogeneza
Kwestia pochodzenia Karelów nie jest dokładnie zbadana i istnieje na ten temat kilka hipotez. Wg jednej z nich narodowość karelska uformowała się na substracie złożonym z rdzennych plemion południowej Karelii i południowo-wschodniej Finlandii, skąd rozprzestrzeniła się w kierunku Morza Białego i na wschód od jeziora Onega. Inna hipoteza zakłada, iż Karelowie są potomkami plemion ugrofińskich, które przybyły na te tereny w pierwszej połowie I tysiąclecia n. e. i zasymilowały lub wyparły żyjące tu wcześniej ludy.
Odrębność Karelów zaznacza się na przełomie I i II tysiąclecia n.e., kiedy stworzyli własny organizm państwowy.
Uważa się, iż współcześni Karelowie także stanowią rezultat etnicznego zmieszania się średniowiecznych Karelów z innymi, mniej licznymi ugrofińskimi ludami (m.in. Weś, część Wepsów i in.), które zasymilowali, przyjmując dużo z ich języka i kultury.
[edytuj] Grupy etniczne
Wśród Karelów wyróżnia się kilka grup etnicznych, różniących się używanym dialektem oraz pewnymi elementami kultury.
- Karelów właściwych – stanowiących największą część populacji, zamieszkujących większą część Karelii; wśród nich pewną odrębność posiadają:
- Karelowie Twerscy (karel. tiverin karielaizet) – zamieszkujący w okolicach Tweru; wykształcili się oni z Karelów właściwych po 1617 r. w wyniku masowego exodusu Karelów opuszczających przekazywany Szwecji Przesmyk Karelski i ich osadnictwa w rejonie Tweru
- Lappi – zamieszkujący w rejonie Siegoziera, są oni potomkami ugrofińskiego ludu, który został całkowicie zasymilowany przez Karelów
- Zachodni Karelowie – kulturowo i językowo najbliżsi Finom, obecnie praktycznie całkowicie przez nich zasymilowani
- Liwwików (karel. liügilaizet) – zamieszkujących południe Karelii, głównie w rejonie ołonieckim
- Ludyków (karel. lüüdilaizet) – zamieszkujących w pobliżu jeziora Onega
[edytuj] Obszary zamieszkiwania
Karelowie zamieszkują głównie w Rosji, zwłaszcza w należącej do tego państwa autonomicznej Karelię, gdzie są ludnością rdzenną, a także w obwodzie twerskim – (23,2 tys.), oraz w obwodach: leningradzkim, murmańskim, archangielskim i in. Ogółem na terenie Federacji Rosyjskiej w 2002 r. żyło 93 344 osób tej narodowości. Karelowie zamieszkują też w Finlandii (kilkadziesiąt tysięcy) oraz na Ukrainie (ok. 2 tys.), Białorusi i w Estonii (po ok. 1 tys.).
[edytuj] Liczebność
Liczba Karelów systematycznie spada. Jeszcze przed II wojną światową żyło ok. 300–350 tys. osób tej narodowości (ok. 250 tys. w ZSRR i 50–100 tys. w Finlandii), zaś obecnie – tylko ok. 110 – 150 tys. Główną przyczyną spadku liczebności tego narodu są procesy asymilacyjne oraz liczne małżeństwa mieszane, z których potomstwo deklaruje się nie jako Karelowie, a jako Rosjanie lub Finowie. Właśnie w wyniku tych procesów liczba Karelów w rejonie Tweru spadła z ponad 140 tys. w 1926 r. do 23 tys. w 2002.
Dokładna liczba Karelów w Finlandii nie jest znana, szacunki są bardzo rozbieżne – od 30 do 200 tys., niemniej jednak populacja ta, niezależnie od jej liczebności, jest w znacznym stopniu zasymilowana i praktycznie niczym nie wyróżnia się od Finów. Ponadto określenie liczebności fińskich Karelów jest trudne, gdyż Finowie za Karelów uznają osoby wywodzące się z historycznej Karelii, w tym także Finów osiadłych na obszarze Przesmyku Karelskiego po tym jak opuściła go ludność karelska. Na tej zasadzie wg Finów za Karela uchodzi m.in. były prezydent Finlandii Martti Ahtisaari
[edytuj] Udział Karelów w populacji Karelii
Od 2. połowy XIX w. Karelowie, zamieszkujący obszar Karelii stanowią mniejszość narodową, a ich udział w populacji kraju systematycznie spada. Za czasów Związku Radzieckiego szybki spadek odsetka mieszkańców Karelii deklarujących narodowość karelską wynikał z intensywnego osadnictwa rosyjskiego w Karelii, a także procesów asymilacyjnych i zawierania małżeństw mieszanych, które doprowadziły nie tylko do spadku udziału procentowego Karelów w populacji, ale wręcz do zmniejszenia się liczby osób tej narodowości z ponad 100 tys. w latach 40. do niespełna 80 tys. w końcu lat 80.). Po rozpadzie ZSRR główną przyczyną dalszego zmniejszania się liczby Karelów jest niski przyrost naturalny, a także większy niż w przypadku innych narodów poziom emigracji, zwłaszcza wśród ludzi młodych, którzy wyjeżdżają głównie do Finlandii, gdzie szybko asymilują się wśród Finów.
Jakkolwiek udział w populacji na poziomie 10% sugeruje, iż Karelowie stanowią niewielką mniejszość narodową w Karelii, faktycznie sytuacja jest bardziej złożona. W południowo-wschodniej Karelii Karelów pozostało bardzo niewielu. Także w ośrodkach miejskich w całej Karelii liczba Karelów jest niewielka, natomiast dominują oni liczebnie na prowincji (poza południowym wschodem kraju): na wsiach zwykle stanowią większość ludności, także w małych miasteczkach i osadach typu miejskiego udział Karelów w populacji wynosi ok. 25–50%.
Udział Karelów w populacji Karelii
| rok | procentowy udział Karelów w populacji rosyjskiej Karelii |
liczba Karelów ( w tys.) |
|---|---|---|
| 1897 | 42,3 % | 90,9 |
| 1926 | 38,2 % | 99,7 |
| 1939 | 23,2 % | 108,8 |
| 1959 | 13,1 % | 85,3 |
| 1970 | 11,8 % | 84,1 |
| 1979 | 11,1 % | 81,7 |
| 19891) | 10,0 % | 79,0 |
| 2002 | 9,2 % | 65,7 |
1) dane szacunkowe
[edytuj] Historia
[edytuj] Karelowie w źródłach historycznych
Karelowie wymieniani są w różnych źródłach historycznych: staroruskich kronikach, skandynawskich sagach, bullach papieskich, a nawet opisach podróży podróżników arabskich.
Pierwsza pisemna wzmianka o Karelach pochodzi z VI w. n.e. i znajduje się w księdze Jordanesa O pochodzeniu i historii Gotów. Opisując i wymieniając narody pokonane przez wodza gockiego Germanaricha wymienił on także lud o nazwie «Thiudos in Aunxis», które to miano obecnie rozszyfrowuje się jako Czudowie Ołonieccy (w języku karelskim miasto Ołoniec nosi nazwę Anus, a w fińskim – Aunus). Zdaniem badaczy wyliczenie narodów znajdujące się w tej księdze jest jeszcze starsze i zostało przez Jordanesa przepisane z dokumentu, który nie dotrwał do naszych czasów.
Inna, relatywnie wczesna pisemna wzmianka o Karelach pochodzi z końca VII w. i dotyczy władcy duńskiego (lub gockiego) – Ivara Vidfamme, który poniósł klęskę i zginął w bitwie w niezidentyfikowanej miejscowości nazywanej Karelskie Zalewy (prawdopodobnie nazwa ta nawiązuje do rozpowszechnionego na Przesmyku Karelskim typu wybrzeża). Zdarzenie to zostało opisane w Gesta Danorum oraz w Sadze o Inglingach.
Natomiast pierwsze pisemne wzmianki o Karelach – Ludynkach pochodzą z napisanej w latach 921–922 księgi muzułmańskiego podróżnika Ahmeda ibn Fadlana,w której opisuje m.in. lud o nazwie Luud-aana, pod którą to nazwą kryje się południowy odłam dzisiejszych Karelów – Ludynkowie. Charakterystyczne jest, iż pochodzące z nieco późniejszego okresu kroniki ruskie traktują Ludynków i Karelów jako odrębne ludy.
[edytuj] Dzieje Karelów
Niezależnie od kontrowersji, jakie w nauce wywołuje kwestia pochodzenia Karelów, pewne jest, iż podstawą do wykształcenia się odrębnej od Finów narodowości było przyjęcie prawosławia i wpływy kultury słowiańskiej, zwłaszcza rosyjskiej.
W VIII – XI w. Karelowie utrzymywali ożywione kontakty handlowe ze Słowianami, a także z Normanami i Bułgarami Nadwołżańskimi. W okresie tym znaleźli się oni w sferze wpływów Rusi Kijowskiej, a po jej rozpadzie w XII w. – w zależności od Republiki Nowogrodzkiej. Początkowo, do lat 70. XIII w. była to zależność o charakterze lennym, a w latach następnych Karelia bezpośrednio weszła w skład państwa nowogrodzkiego.
W owym czasie główną dzielnicę kraju, o największym zaludnieniu i najbardziej rozwiniętą gospodarczo stanowiła południowo-zachodnia część Karelii, zwłaszcza Przesmyk Karelski, który skupiał prawdopodobnie blisko połowę całej karelskiej populacji. Ówczesnym centrum plemiennym (a potem administracyjnym) był gród Koriela (obecnie Prioziorsk).
W 1227 r. Karelowie zostali formalnie schrystianizowani przez ruskiego księcia Jarosława Wsiewołodowicza.
W wiekach następnych prawosławni Karelowie walczyli wspólnie z Nowogrodzianami przeciw niemieckim i szwedzkim próbom ekspansji w rejonie Morza Bałtyckiego.
W okresie zależności Karelów od Nowogrodu społeczeństwo przeszło od opisywanej we wspólnym dla Finów i Karelów eposie Kalewala wspólnoty plemiennej o charakterze rodowym, do feudalizmu. Wraz z rozpadem wspólnoty rodowej w XII – XIV w. rozpoczął się proces konsolidacji plemion karelskich i wytworzenia się karelskiej wspólnoty kulturowej. W tym czasie także uformowała się ostatecznie narodowość karelska.
W 1478 r. Karelia wraz z innymi ziemiami dotychczas wchodzącymi w skład Nowogrodu weszła w skład państwa rosyjskiego.
W okresie następnym karelscy chłopi popadli w zależność pańszczyźnianą. Pewnym ewenementem było, iż najczęściej panem feudalnym byli nie rosyjscy możni, lecz klasztory prawosławne.
W końcu XVI w. ponownie rozpoczęła się szwedzka ekspansja w na ziemie Karelii. W 1581 Szwedzi zdobyli Korielę i zajęli cały Przesmyk Karelski, a także pewne inne obszary, na których pozostawali do roku 1595 r., kiedy to ziemie te odzyskała Rosja. Jednak już po 16 latach, w 1611 r. po sześciomiesięcznym oblężeniu twierdza Koriela padła ponownie. W traktacie pokojowym z 1617 r. zwanym pokojem stołbowskim Rosja zmuszona była odstąpić Szwecji całość ziem Przesmyku Karelskiego a także część pewne inne obszary. W wyniku tej cesji terytorialnej miał miejsce masowy exodus prawosławnych Karelów, którzy po opuszczeniu ojczystych ziem osiedlili się w innych częściach Karelii oraz w centralnej Rosji, zwłaszcza w rejonie Tweru, i pobliskich miasteczek Lichosławl, Bieżeck, Maksaticha i Wiesiegonsk, gdzie osiadło ok. 25.000–30.000 osób. Nie jest znana dokładna liczba wszystkich uchodźców, jest jednak pewne, iż swoje domy opuściła ponad połowa Karelów; powstała w wyniku karelskiego osadnictwa w pobliżu Tweru populacja tzw. Karelów Tweskich (która jako jedyna spośród wygnańców zachowała świadomość narodową) w 1926 r. była blisko połowę liczniejsza od populacji Karelów na ojczystych ziemiach (140,6 tys. wobec 99,7 tys.), co świadczy o skali migracji z początku XVII wieku). W latach 1937 - 39 na terenach tych, w ramach ówczesnego obwodu kalinińskiego funkcjonował Karelski Okręg Narodowościowy.
W połowie XIX w. w wyniku osadnictwa rosyjskiego w Karelii Karelowie zaczęli stanowić mniejszość na swych ziemiach.
W czasie zamętu i wojny domowej w Rosji, jakie nastały po wybuchu rewolucji październikowej Karelowie spróbowali uzyskać niepodległość. W 1918 r. w północnej części Karelii, w Uchcie (dzisiejsza Kalewała), proklamowane zostało niepodległe państwo karelskie. W wyniku intensywnych walk do 1920 r. Armia Czerwona odzyskała większość obszaru republiki, a do 1922 r. Rosjanie ostatecznie pokonali powstańców i udzielających im pomocy Finów i zlikwidowali Republikę w Uchcie.
W październiku 1921 r. w północno-zachodniej części Karelii Karelowie ponownie wszczęli powstanie, tym razem o charakterze chłopskim, a spowodowane było ono brakiem żywności i zmuszaniem chłopów do pracy. Mimo pomocy ze strony Finlandii także to powstanie zostało stłumione przez Armię Czerwoną.
W okresie ZSRR Karelom przyznano autonomię: utworzono istniejącą do dziś (w zmienionej formie ustrojowej) Republikę Karelii (1920, od 1923 r. pn. Karelska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka) oraz Karelski Okręg Narodowościowy w rejonie Tweru (pewna autonomia od 1922 r., formalnie okrąg powstał w 1937, istniał do 1939 r.).
Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia Karelii.[edytuj] Tradycje karelskie
W XX w. rodzime tradycje karelskie zostały praktycznie wyparte przez rosyjską (i radziecką) wersję kultury popularnej. Obecnie władze rosyjskiej Karelii oraz wschodnich prowincji Finlandii oraz organizacje pozarządowe czynią starania o zachowanie i rozpowszechnianie wśród młodego pokolenia wiedzy o tradycjach i kulturze karelskiej. Aktualnie centrum kulturalnym Karelów jest miasto Pietrozawodsk.
[edytuj] Folklor
Folklor karelski obejmuje stare pieśni epickie (tzw. runy), których wykonywaniu towarzyszył akompaniament w postaci gry na lokalnym szarpanym instrumencie. Oparty na tradycyjnych, wspólnych dla Finów i Larelów runach, fińsko-karelski epos Kalevala został w znacznej części spisany właśnie wśród Karelów, zamieszkujących okolice osady Uchta (obecnie Kalewała) w północnej Karelii.
Poza runami szeroko rozpowszechnione były także inne rodzaje twórczości: pieśni liryczne, obrzędowe (np. ślubne) i in., a także zawodzenia, zaklęcia, bajki (zwykle o zwierzętach), przysłowia, zagadki itp. W XIX w. pojawiły się rymowane piosenki i utwory nawiązujące formą do rosyjskich czastuszek. W Karelii środkowej od dawna wykonywano też fińskie pieśni chóralne, zwykle o żartobliwej treści oraz pieśni o treści miłosnej.
[edytuj] Tradycyjne zajęcia
Tradycyjnymi gałęziami Karelów było rolnictwo i hodowla zwierząt oraz rybołówstwo i myślistwo a także rzemiosło.
Jako sposób prowadzenia gospodarki rolnej przez długi czas utrzymywała się trójpolówka. Głównymi roślinami uprawnymi były: żyto, jęczmień, owies, groch, rzepa i rzodkiew, od lat 40. XIX w. – ziemniaki, a od początku XX w. także brukiew, cebula, marchew i buraki.
Hodowla obejmowała bydło, niskorosłe konie, owce, a na południu też świnie. Na północy chowano renifery.
Wcześnie wśród Karelów rozpowszechnił się wyrób smoły i dziegciu. Od średniowiecza rozwijało się prymitywne hutnictwo, którego podstawą były dymarki.
Tradycyjnymi rodzajami rzemiosła były kowalstwo, bednarstwo, wyrób broni, tkactwo, ceramika, obróbka drewna i metali oraz rzeźbienie w drewnie. Od XIX w. głównym źródłem dochodów był wyręb lasu i wstępna obróbka drewna przed wysłaniem go do innych części Rosji.
Obecnie nadal dla większości Karelów żyjących na terenach ojczystych ziem głównym źródłem utrzymania jest praca w zawodach związanych z szeroko pojętą eksploatacją lasów (przemysł drzewny, celulozowo-papierniczy i in.) a także rolnictwo.
[edytuj] Rodzina
Wśród Karelów bardzo długo funkcjonował tradycyjny typ rodziny. Do końca XIX w. wśród Karelów funkcjonowały wielkie 3–4 pokoleniowe rodziny, liczące nawet do 30 i więcej osób. W jej obrębie prowadzono gospodarkę i to rodzina była właścicielem majątku – domu, sprzętów, ziemi itd.
W XX w. Karelowie przyjęli wzorce obyczajowo-społeczne typowe dla współczesnych społeczeństw europejskich i nastąpił rozpad wielkiej rodziny. Obecnie przeciętne gospodarstwo domowe liczy 3 członków.
[edytuj] Odzież
Tradycyjna odzież Karelów przypomina ubiór stosowany przez Rosjan zamieszkujących północną część kraju.
Podstawą odzieży kobiet stanowiły różne rodzaje koszul, od XVI w. też sarafany (długie suknie bez rękawów), bluzy i spódnice. Na głowach noszono chusty.
Odzież męska składała się z koszuli ze skośnym kołnierzem oraz spodni z niskim krokiem. Charakterystycznym elementem męskiego ubioru była chustka wiązana u szyi oraz pasek z dzianiny.
W okolicach jeziora Onega noszony był także inny, rdzennie karelski typ spódnicy (hurstut), będący niezszytym płatem tkaniny; u Karelów ołonieckich noszono kilka warstw spódnic, jedna na drugiej. U północnych Karelów kobiety nosiły charakterystyczny typ koszul zapinanych (lub zawiązywanych) na plecach.
Typowe karelskie obuwie wykonywane było z brzozy, skóry lub futra. Znane były także walonki.
Odzież i obuwie były zwykle bogato zdobione różnego rodzaju motywami antropomorficznymi, roślinnymi i geometrycznymi.
[edytuj] Pożywienie
Podstawę tradycyjnej kuchni karelskiej stanowiły ryby słodkowodne w różnej postaci: solone, suszone i wędzone, a także pozyskiwane z lasów produkty roślinne i zwierzęce. Potrawę narodową stanowi zupa rybna (ucha) na północy zagęszczana mąką, a na południu – podawana z ziemniakami lub kaszą. Rozpowszechniony jest pewien rodzaj klusek z ziemniaczanym lub kaszowym nadzieniem, a także owsiane bliny. Wypiekany był także gatunek kwaśnego, chleba, a na północy i w środkowej Karelii – przaśny chleb w formie placka z dziurą w środku. Niektóre dania (np. pierogi) przyjęte od Rosjan uważających je pożywienie codzienne, u Karelów stanowiły żywność odświętną. Narodowym napojem od XIX w. pod wpływem rosyjskim stała się herbata, a na północy – kawa, które zastąpiły powszechny niegdyś kwaskowy napój wyrabiany na bazie rzepy.
[edytuj] Język
Karelowie posługują się językiem karelskim, a także – coraz częściej – językiem rosyjskim i fińskim. Ten ostatni praktycznie wyparł ojczystą mowę wśród Karelów zamieszkałych w Finlandii, gdzie jedynie ok. 5–10 tys. osób, głównie starszych, posługuje się karelskim.
Legenda:
1 i 2 – dialekt karelski właściwy
3 – dialekt ludycki
4 – dialekt ołoniecki
5 – wywodzące się z karelskiego właściwego dialekty Karelów którzy po pokoju stołbowskim (1617 r.) osiedlili się w różnych częściach Rosji właściwej, zwłaszcza w rejonie Tweru.
Ojczysty język Karelów należy języków ugrofińskich wchodzących w skład rodziny uralskiej; karelski umiejscawiany jest w obrębie podgrupy bałtyckofińskiej języków fińskich.
Jest blisko spokrewniony z fińskim (dawniej traktowany był niekiedy, zwłaszcza przez badaczy fińskich, jako dialekt fińskiego) oraz estońskim.
Jako odrębny od innych języków bałtyckofińskich, zwłaszcza fińskiego język karelski wykształcił się prawdopodobnie nie wcześniej niż w XII w.
Na rozwój języka silny wpływ wywarły języki słowiańskie, zwłaszcza język rosyjski, w mniejszym stopniu – także bałtyckie i germańskie (szwedzki). Język ten przyswoił sobie także pewną liczbę słów, zwłaszcza związanych z religią i liturgią, wywodzących się z greki. Język karelski zachował pewne archaiczne cechy, które w wyniku rozwoju zanikły pokrewnym mu języku fińskim.
Przez długie lata język karelski pozostawał gwarą warstw niewykształconych, jako język literacki stosowano na ziemiach należących do Rosji – język rosyjski, a w Finlandii – szwedzki, a potem – język fiński, który, jako pokrewny karelskiemu szybko go wyparł.
Język karelski nie ma w żadnym kraju charakteru urzędowego (tzn. akty prawne nie są publikowane w tym języku), jednak w rosyjskiej Karelii cieszy się pewnymi przywilejami, m.in. w systemie oświatowym.
[edytuj] Dialekty
Język karelski posiada silnie zróżnicowane dialekty, zwykle grupowane w 3 zespoły:
- karelski właściwy – używany przez najliczniejszą grupę Karelów – ok. 50 000 – 80 000 osób, najbliższy językowi fińskiemu. Odmiana tego dialektu stosowana jest także przez tzw. Karelów twerskich.
- ołoniecki (lub liwwski) – używany przez 30 000 – 50 000 osób zamieszkujących na północ od jeziora Ładoga, charakteryzujący się silnym udźwięcznieniem spółgłosek i dużymi wpływami języka rosyjskiego w leksyce; jest bliski językowi wepskiemu
- ludycki – używany przez ok. 3 000 – 5 000 osób zamieszkujących między jeziorami Ładoga i Onega. Dialekt ten charakteryzuje się słabszą niż w pozostałych dialektach harmonią samogłosek, ponadto wydaje się bliższy językowi wepskiemu, niż fińskiemu.
[edytuj] Piśmiennictwo i literatura
Najstarszy znaleziony zabytek piśmiennictwa w języku karelskim pochodzi z XIII w., a do jego zapisu zastosowano cyrylicę. W latach następnych zapisy w tym języku pojawiały się sporadycznie. Język karelski, jako mowa niższych warstw społeczeństwa był w twórczości literackiej zastępowany językami rosyjskim i fińskim.
Największym zabytkiem literatury karelskiej jest pochodzący z I tys. n.e. epos Kalevala, który został spisany w XIX w. w języku fińskim.
W latach 30. XX w. pojawiło się piśmiennictwo w alfabecie opartym na cyrylicy, jednak od lat 40. do zapisu stosowano alfabet łaciński, przy czym zasady pisowni oraz dodatkowe litery zapożyczone zostały z ortografii fińskiej.
W latach 30. i 40. wydano języku karelskim ok. 50 książek.
Piśmiennictwo karelskie było prowadzone w kilku dialektach, dopiero w latach 80. XX w. wypracowana została jedna forma literacka języka karelskiego. Od tej pory powoli rozwija się piśmiennictwo karelskie, jednak jest to proces powolny, który ostatnio został jeszcze wyhamowany poprzez postępujący spadek osób posługujących się tym językiem.
Zobacz więcej w osobnym artykule: język karelski.
