Karol Estreicher (młodszy)

Z Wikipedii

Karol Estreicher jr. (4 marca 1906 – 29 kwietnia 1984) – jeden z najwybitniejszych polskich historyków sztuki XX wieku.

[edytuj] Życiorys

Pochodził ze znanej krakowskiej rodziny Estreicherów. Urodził się 4 marca 1906 r. w Krakowie jako poddany cesarza Franciszka Józefa I Habsburga, w 58. roku jego panowania. Ojciec Stanisław (1869-1939) był profesorem prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1919-21 rektor), a matka Helena de domo Longchamps de Bérier, zajmowała się prowadzeniem domu. Miał dwie siostry: Ewę (wyszła za mąż za Ludwika Grodzickiego) i Krystynę (wyszła za mąż za prof. Konstantego Grzybowskiego).

Naukę rozpoczął w szkołach krakowskich, ukończył Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego, by następnie studiować historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, zwieńczoną w 1928 r. doktoratem pod kierunkiem profesora Juliana Pagaczewskiego; tam też habilitował się w 1947 r. Od 1950 r. był etatowym profesorem nadzwyczajnym, a w 1954 r. uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego na UJ, zaś w 1972 r. – został profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 1945-1950 wykładał równolegle w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie oraz w latach 1951-1961 w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Od 1947 r. był wicedyrektorem, a od 1951 dyrektorem Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego (do emerytury w 1976 r.). Ponadto w latach 1946-1964 kierował renowacją Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego, ukończoną na 600-lecie Uniwersytetu.

W latach II wojny światowej – po ewakuacji cennych dóbr kultury z Krakowa (Wawel) przez Rumunię do Francji – jako sekretarz premiera RP na uchodźstwie gen. Władysława Sikorskiego zaangażował się w opracowywanie strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką. Kierował wówczas 8-osobowym zespołem tworzącym Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych przy Ministerstwie Prac Kongresowych w Londynie. Zbierało ono informacje przesyłane drogą kurierską przez archiwistów, muzealników i bibliotekarzy z okupowanego kraju oraz przekazywało je w formie opracowań i raportów rządom alianckim na Zachodzie. Pierwszy taki raport powstał już na początku 1940 r. i odnosił się do strat zadanych przez okupanta niemieckiego w 1939 r. Końcowym efektem prac było opublikowanie w języku polskim i angielskim w 1944 r. (pod redakcją K. Estreichera) liczącej ponad pięćset stron książki pt. Straty kultury polskiej. Katalog strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944, gdzie we wstępie redaktor napisał:

„A skoro mowa o autorach tej książki, to pragnę wymienić w pierwszym rzędzie tych bezimiennych uczonych i miłośników kultury polskiej, co działalność Niemców w Polsce nieraz z narażeniem życia śledzili i uzyskane wiadomości przesyłali do Londynu, potem wymienić trzeba kurierów i emisariuszy, co zwozili pytania i przywozili odpowiedzi, i to nie tylko z Polski, ale i z Niemiec samych”.

Od kwietnia 1943 r. (czyli od zerwania przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem polskim na uchodźstwie, gdy ujawniono sprawę Katynia) Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych podjęło także prace nad skatalogowaniem strat zadanych przez okupanta radzieckiego na kresach wschodnich II RP w latach 1939-1941. Prace te – ze względu na brak przekazów z okupowanego kraju – uniemożliwiły sporządzenie analogicznego opracowania o stratach – jak dla okupacji niemieckiej. Po wojnie Estreicher – przez Niemcy – wrócił do Polski z cennym transportem polskich dzieł sztuki i archiwaliów odzyskanych z brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec, w tym natrafił na dzieła sztuki z Wielkopolski w sztolniach kopalni soli w Grasleben oraz w Goslar. Świat obiegło wówczas – często reprodukowane w kraju i za granicą – zdjęcie Estreichera w mundurze majora Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, który na dworcu głównym w Krakowie prezentował zachowany bez uszczerbku obraz Leonarda da Vinci Dama z gronostajem. Następnie kilkakrotnie wyjeżdżał z misjami rewindykacyjnymi do Niemiec, aby sprowadzić skradziony z Krakowa w 1940 r. do Norymbergi – Ołtarz Wita Stwosza (Veit Stoß).

[edytuj] Działalność pisarska

Był on niestrudzonym kontynuatorem – mimo kłopotów czynionych mu przez władze Uniwersytetu Jagiellońskiego w czasach PRL, który próbował zawłaszczyć prawa autorskie do bibliografii – dzieła dziadka Karola Józefa Teofila Estreichera (1827-1908) i ojca Stanisława, Bibliografii polskiej Estreichera, którą wznowił z uzupełnieniami w latach 1957-1989 (tomy I-XIV) oraz samodzielnie przygotował zeszyt 1 tomu XXXIV (1951). Był także autorem cenionych prac naukowych: Miniatury Kodeksu Bohema... (1933), Załuscy: bibliografia odnosząca się do Załuskich w XVII I XVIII wieku (1952), Grobowiec Władysława Jagiełły (1953), Collegium Maius [UJ] (1968), Historia sztuki w zarysie (1973, wyd. VIII, 1987) ; przetłumaczył i opracował Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów G. Vasariego (t. I-VIII, 1985-1988); był także autorem utworów o charakterze literackim: Nie od razu Kraków zbudowano (1947) oraz Krystianna (1957). W latach dziewięćdziesiątych spadkobierca spuścizny naukowej K. Estreichera – Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie – podjęło się wydania wielotomowych dzienników Estreichera, które pod tytułem nadanym przez autora – niezwykle skromnym – Dzienniki wypadków, ukazały się dotychczas za lata 1939-1945 (t. I, 2001), 1946-1960 (t. II, 2002), 1961-1966 (t. III, 2003), 1967-1972 (t. IV, 2004), 1973-1977 (t. V, 2006 – przy czym każdy z tomów liczy po ponad siedemset stron druku; również staraniem Towarzystwa wznowiono wydane w 1944 r. w Londynie Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944 (Kraków 2003) wzbogacone edycją dokumentów przygotowanych przez Zbigniewa Kazimierza Witka pt. Dokumenty strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944 z archiwum Karola Estreichera (Kraków 2003).

[edytuj] Działalność społeczna

Karol Estreicher angażował się także w działalność społeczną. W latach 1957-1984 był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, ekspertem Ministerstwa Kultury oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych ds. rewindykacji polskich dóbr kultury (nie tylko z Niemiec, ale także z Kanady pod koniec lat pięćdziesiątych). Ponadto przez prawie trzydzieści lat prezesował radzie nadzorczej Nauczycielskiej Spółdzielni Mieszkaniowej w Krakowie. Politycznie zaangażował się tylko raz – na prośbę premiera Józefa Cyrankiewicza, z którym kolegował się jeszcze przed wojną, a w czasie wojny Teresa z Lasockich Estreicherowa wspomagała paczkami Cyrankiewicza w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau – w pełnienie funkcji przewodniczącego krakowskiej rady Frontu Narodowego w latach 1952-1956. Następnie dystansował się wobec władz PRL, wspierając niezależne środowiska twórcze i utrzymując – jako członek polskiego Pen Clubu – przyjacielskie stosunki z Antonim Słonimskim. Pod jego wpływem w 1964 r. Karol Estreicher stał się sygnatariuszem "Listu 34" do premiera PRL Józefa Cyrankiewicza w sprawie polityki kulturalnej, ograniczającej dostęp do papieru oraz krytykując działalność cenzury (mimo nacisków podpisu swojego – jak niektórzy sygnatariusze – nie wycofał). Ceną, jaką zapłacił za to Estreicher, było utrącenie w 1966 r. wniosku o nadanie tytułu profesora zwyczajnego, a także stosowany wobec niego ostracyzm ze strony kolegów uniwersyteckich (wyrażający się postponowaniem dorobku naukowego oraz rozpowszechnianiem nieprawdziwych i szkalujących opinii o Estreicherze).

[edytuj] Ostatnie lata

Będąc już na emeryturze (od 1976 r.) powołany został K. Estreicher na eksperta Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego i Techniki w sprawie żądań NRD dotyczących wydania Biblioteki Pruskiej, która od 1945 r. zdeponowana była w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Ostro krytykował posunięcia władz UJ z 1975 r. – gdy zaczęto nadawać zbiorom Biblioteki Pruskiej znaki własności Biblioteki Jagiellońskiej. Pod wpływem argumentów Estreichera nie tylko zaprzestano tegoż procederu, ale nawet dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej przyjął punkt widzenia Estreichera – i obaj w 1981 r. opowiedzieli się za zwrotem Biblioteki Pruskiej władzom NRD lub RFN, ale zaznaczyli, że powinno to być poprzedzone zwrotem polskich dóbr kultury zrabowanych przez Trzecią Rzeszę z okupowanej Polski w latach 1939-1945 oraz wyrównaniem strat (ekwiwalentem w dobrach kultury) związanych z celowym – i barbarzyńskim – niszczeniem polskich dóbr kultury przez Niemców w latach 1944-1945 (po upadku powstania warszawskiego).

Karol Estreicher młodszy zmarł w dniu 29 kwietnia 1984 r. w Krakowie i został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Rakowickim. Był od 1946 r. żonaty z Teresą Lasocką (zm. 1974), córką przedwojennego generała WP Józefa Lasockiego.

[edytuj] Książki napisane przez K. Estreichera jr.

(za tytułami daty wydania)

• Miniatury Kodeksu Bochema - 1933
• Tryptyk Św. Trójcy - 1936
• Encyklopedia Staropolska - 1936,1939 (współpraca Aleksander Brueckner)
• Cultural Losses of Poland - 1944
• Nie od razu Kraków zbudowano - 1944,1947,1956
• Grobowiec Jagiełły]] - 1949
• Bibliografia polska XIX stulecia - 1959 - 1976
• Krystianna-1957
• Łańcuch Aleksandry - 1966
• Leon Chwistek - 1968
• Collegium Maius - dzieje gmachu - 1968
• Szkice o Bereccim - 1970
• Collegium Maius - dzieje, obyczaje, zbiory - 1970
• Trzy rozmowy pułkownika Odysa - 1975
• Nieznana księga Tacyta - 1976
• Zamęt - 1976
• Historia sztuki w zarysie - 1984
• Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży (Cultural Losses of Poland during the German occupation 1939-1944 with original documents of the looting). Przedmowa: Zbigniew Witek (Kraków 2003)

[edytuj] Bibliografia prac Karola Estreichera jr.

• Bibliografia prac prof. Karola Estreichera jr. (1906-1984) za lata 1927-2006 (nr 1-317). Zestawił Dariusz Matelski, [w:] Zbigniew Witek, Karol Estreicher (1906-1984). Tom III (Życie po życiu), Kraków 2007 (druk 2008), s. 293-307.

[edytuj] Publikacje o Karolu Estreicherze jr.

• Zbigniew Witek, Dokumenty strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944 z archiwum Karola Estreichera (Cultural Losses of Poland during the German Occupation 1939-1944. Dokuments from the Archives of Karol Estreicher), Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Kraków 2003, ss. 937, il.
• Dariusz Matelski, Karol Estreicher (1906-1984). Wspomnienie, „Gazeta Wyborcza Poznań”, nr 89 (4804) z 18 kwietnia 2005, s. 9.
• Dariusz Matelski, Grabież i restytucja polskich dóbr kultury od czasów nowożytnych do współczesnych, t. I-II. Książka dedykowana prof. Karolowi Estreicherowi jr. (zob. Karol Estreicher jr 1906-1984) w setną rocznice urodzin - w hołdzie. Przedmowa Zbigniew Witek. Wydawca: Pałac Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Kraków 2006, ss. 1287, il., mapy, tabele, 157 barwnych dokumentów.
• Dariusz Matelski, Karol Estreicher (1906-1984). Wspomnienie, „Gazeta Wyborcza Poznań”, nr 89 (4804) z 18 kwietnia 2005, s. 9. Przedruk w: Zbigniew Witek, Karol Estreicher (1906-1984). Tom II (Losy spuścizny), Kraków 2007, s. 871.
• Zbigniew Witek, Karol Estreicher (1906-1984). Tom I (Dokumenty tajne i jawne), Kraków 2007.
• Zbigniew Witek, Karol Estreicher (1906-1984). Tom II (Losy spuścizny), Kraków 2007.
• Zbigniew Witek, Karol Estreicher (1906-1984). Tom IiI (Życie po życiu), Kraków 2008.
• Burzliwe dzieje Ołtarza Mariackiego Wita Stwosza wg Profesora Karola Estreichera jr. Red. Zbigniew Witek. Konsultacja historyczna – dr Dariusz Matelski, Kraków 2007, ss. 40, płyta CD, płyta DVD.