Sobór św. Aleksandra Newskiego w Warszawie

Z Wikipedii

Sobór św. Aleksandra Newskiego
Sobór w 1912
Data budowy	1894-1912
Data poświęcenia	20 maja 1912
Data likwidacji	1924
Data zburzenia	1924-1926
Wyznanie	prawosławie
Rodzaj	katedra
Wezwanie	św. Aleksandra Newskiego
Architekt	Leontij Benois
Budulec	cegła
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Sobór św. Aleksandra Newskiego – prawosławna katedra, która znajdowała się w Warszawie na placu Saskim (obecnie plac Piłsudskiego)^[1], wybudowana przez rosyjskie władze w okresie zaborów. Budynek soboru wraz z stojącą oddzielnie dzwonnicą został zaprojektowany przez rosyjskiego architekta Leontija Benoisa i wybudowany w okresie między 1894 a 1912 rokiem. Po ukończeniu, dzwonnica mierząca 70 m wysokości była najwyższą budowlą stolicy.

Sobór został rozebrany w latach 20., mniej niż 15 lat po ukończeniu budowy. Podzielił los wielu świątyń prawosławnych w Warszawie wybudowanych w okresie rozbiorów i rozebranych po odzyskaniu niepodległości^[2]. Decyzja rozbiórki spowodowana była nastrojami antyrosyjskimi i antyprawosławnymi w II Rzeczypospolitej, wynikającymi głównie ze stosowanej w okresie zaborów przez państwo rosyjskie polityki rusyfikacji w stosunku do Polaków – uważano, że celem wybudowania soboru było ukazanie dominacji rosyjskiej i kościoła prawosławnego na obszarze zaboru rosyjskiego. Dlatego też był on symbolem rusyfikacji dla ówczesnych Polaków. Dodatkowym argumentem było to, że świątynia zajmowała jeden z najważniejszych placów Warszawy, a po opuszczeniu miasta przez urzędników i wojska carskie, tak wielki budynek nie był już potrzebny. Uważano także, że sobór reprezentujący wschodnią architekturę nie pasuje do Warszawy.

Spis treści 1 Tło historyczne 2 Budowa 3 Okres I wojny światowej i pierwszych lat po odzyskaniu niepodległości 4 Rozbiórka 5 Przypisy 6 Zobacz też 7 Bibliografia 8 Linki zewnętrzne

[edytuj] Tło historyczne

W 1815 roku Warszawa zgodnie z postanowieniami kongresu wiedeńskiego znalazła się pod władzą dynastii Romanowów jako stolica autonomicznego Królestwa Polskiego. W XIX wieku stała się jednym z największych miast Rosji i ważnym ośrodkiem administracyjnym na zachodniej granicy imperium. Do Warszawy przyjechało wielu urzędników rosyjskich wraz z rodzinami, w mieście stacjonował garnizon wojskowy. Liczebność garnizonu warszawskiego zwiększana była sukcesywnie. Po powstaniu listopadowym zniesiono większość elementów wyodrębniających Królestwo od Imperium Rosyjskiego (przede wszystkim Konstytucję, odrębną armię i w sferze symbolicznej – koronacje cesarzy Rosji na królów Polski); wybudowana została Cytadela Aleksandrowska, kosztami jej budowy obciążono Królestwo Polskie. Kilkanaście lat po powstaniu styczniowym, którego klęska przyniosła ze sobą niemal całkowitą unifikację Królestwa z Rosją, w 1879 roku,^[3] władze carskie podjęły decyzję o przekształceniu Warszawy w twierdzę, co wiązało się z budową nowych fortyfikacji i zwiększeniem liczebności stacjonującej załogi. O rozbudowie Warszawy decydowali zarządzający miastem rosyjscy urzędnicy cywilni i wojskowi. W latach 90. XIX wieku na potrzeby przebywających w mieście Rosjan wybudowano prawie 20 prawosławnych cerkwi, służących przede wszystkim wojsku.

Z propozycją wybudowania nowego, dużego soboru wystąpił generał-gubernator Josif Hurko, mający opinię zaciętego rusyfikatora, który w liście do cara Aleksandra III stwierdził, że 42 tys. prawosławnych mieszkańców Warszawy pilnie potrzebuje nowego miejsca do modlitwy, ponieważ istniejące wtedy w Warszawie cerkwie są w stanie obsłużyć mniej niż jedną dziesiątą z nich. Hurko w liście do Aleksandra III, odnosząc się do dotychczas zbudowanych w okupowanej przez Rosję Polsce budowli prawosławnych (tym samym wskazując na wagę nowego projektu budowy soboru w Warszawie w polityce wyznaniowej państwa rosyjskiego), napisał iż:

(...) nasuwały myśl, iż należą do wyznania ledwie znoszonego, bynajmniej nie panującego i państwowego. Wewnętrzne ich urządzenie również nie odpowiadało pojęciu o potędze i wielkości religii prawosławnej^{[potrzebne źródło]}

[edytuj] Budowa

Komitet zajmujący się budową świątyni został powołany 28 sierpnia 1893 roku, przewodniczącym został Hurko. Wybrany został projekt Leontija Benoisa, budowa rozpoczęła się w 1894 roku.

Dużą część funduszy stanowiły prywatne datki różnych osób zamieszkujących prawie całe imperium. W apelu do mieszkańców Moskwy, Hurko pisał (tłum. z ang.):

"Poprzez samą swoją obecność ... kościół prawosławny potwierdza światu ... że na zachodnich obszarach wzdłuż Wisły, prawosławna władza zakorzeniła się ... Pojawienie się nowej ... świątyni w Warszawie jako granicy i podpory kościoła wschodniego ożywi nadzieje prawosławnych Słowian na zjednoczenie pod znakiem prawosławnego krzyża." ^[4]

Reszta funduszy pochodziła z obowiązkowych opłat ze wszystkich miast będących pod jurysdykcją Josifa Hurki, który zarządził przymusową składkę od wszystkich wójtów i burmistrzów, a także specjalnie podwyższonego podatku w samej Warszawie.^[5] Osoby nie chcące uiszczać opłat były do tego zmuszane, wywołało to kontrowersje wokół projektu i oskarżenia o polityczny charakter podjęcia decyzji o budowie soboru.

W 1900 roku budynek był prawie ukończony i 9 listopada na głównej kopule umieszczono krzyż łaciński. Po zakończeniu budowy 70-metrowa dzwonnica była najwyższą budowlą Warszawy.

Prace we wnętrzu katedry prowadzone wg projektu prof. Nikołaja Pokrowskiego, trwały przez następne 12 lat. Freski były malowane przez Wiktora Wasniecowa. Świątynia została ozdobiona 16 mozaikami, zaprojektowanymi przez Wasniecowa i Andrieja Riabuszkina. Do wykonania zdobienia korzystano w dużych ilościach z kamieni szlachetnych w tym marmur i granitu. Ołtarz ozdobiony był jaspisowymi kolumnami. Największy z 14 dzwonów był 15. z największych w Rosji.

20 maja 1912 roku odbyła się ceremonia poświęcenia soboru Aleksandrowi Newskiemu, arcybiskup Warszawski Mikołaj powiedział (tłum. z ang.):

W myślach twórców soboru nie było nic przeciwko nieprzyjaznemu podejściu do prawosławia, które to podejście nas otacza: przymus nie leży w naturze kościoła prawosławnego. ^[2]

[edytuj] Okres I wojny światowej i pierwszych lat po odzyskaniu niepodległości

Podczas I wojny światowej Rosjanie wycofali się z Warszawy w sierpniu 1915 roku. Większość prawosławnych mieszkańców, w tym duchownych, wyjechało wraz z najcenniejszymi dziełami sztuki z katedry. Podczas niemieckiej okupacji w latach 1915-1918, świątynia stała się kościołem garnizonowym wojska niemieckiego pw. św. Henryka II. Miedziany dach został wtedy zdjęty z powodu wojennego zapotrzebowania na ten metal. Przyczyniło się to do niszczenia budynku z powodu opadów. Niemcy poczynili także pewne zmiany mające przygotować kościół dla ich potrzeb, jak dodanie organów i krzeseł, których w cerkwiach nie spotyka się.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku los soboru był przez wiele lat przedmiotem ożywionej dyskusji. Przez mieszkańców Warszawy widziany był jako symbol rosyjskiej dominacji i z tego powodu był bardzo nielubiany. Niektórzy uważali go za wspaniałe dzieło architektury, podczas gdy wydział sztuki uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie uznał go za mało wartościowy artystycznie.^[5]

Były propozycje przebudowy soboru na kościół katolicki.^[6] Inną propozycją, zgłoszoną przez Stefana Żeromskiego, było umieszczenie w budynku soboru muzeum martyrologii narodu polskiego (Żeromski walczył także, gdy rozbiórka już była postanowiona, o zabezpieczenie fresków Wasniecowa). Przeciwnicy soboru argumentowali pragmatycznie – wskazując na zajmowanie przez wybudowany niedawno (1912 r.) sobór jednego z głównych placów Warszawy twierdzili, że nie jest to dzieło sztuki dość dobre, aby je tam zachowywać, w szczególności kiedy z miasta wyjechała większość jego prawosławnych mieszkańców.

[edytuj] Rozbiórka

Ostatecznie, mimo kilku protestów, świątynia została rozebrana w latach 1924-1926, razem z większością cerkwi w Warszawie – pozostawiono tylko dwie: cerkiew pw. Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny (na warszawskiej Pradze) i cerkiew pw. św. Jana Klimaka (na Woli). Z rozbiórki uczyniono wydarzenie polityczne i narodowe, wypuszczono obligacje, aby "dać każdemu Polakowi szansę uczestniczenia w rozbiórce". Papiery były zabezpieczone wartością materiałów odzyskanych z budynku.^[2]

Próby ratowania soboru były podejmowane jeszcze wtedy, gdy rozbiórka już trwała. Latem 1924 roku senator Wiaczesław Bogdanowicz wygłosił płomienną mowę w obronie soboru.

Wystarczy pójść na Plac Saski i popatrzeć na odarte kopuły na wpół zniszczonego soboru. Tylko nie mówcie panowie, że on musiał być zniszczony jako pomnik niewoli. Powiedziałbym, że dopóki on stoi, jest najlepszym pomnikiem dla przyszłych pokoleń, uczącym je, jak można szanować i strzec swojej ojczyzny, rozebrany będzie haniebnym pomnikiem nietolerancji i szowinizmu! Nie sposób nie zwrócić uwagi na to, że w tym soborze są wybitne dzieła sztuki, w które włożono wiele duchowych sił najlepszych synów sąsiedniego narodu – i ci, którzy tworzyli te dzieła sztuki, nie myśleli o żadnej polityce^[7]. Polski naród czuje to, a także poważne skutki takiego postępowania i już tworzy swoją legendę dotyczącą zniszczenia soboru... Ale naszych politykierów to w żaden sposób nie porusza. A przecież przyjeżdżają cudzoziemcy – Anglicy, Amerykanie – patrzą na to ze zdziwieniem, fotografują, a fotografie rozpowszechniają po całym świecie, naturalnie razem z opinią o polskiej kulturze i cywilizacji. ^[8]

Jednak takich głosów było niewiele i były mało zauważalne. Przeciwnicy rozbiórki byli krytykowani i zarzucano im brak patriotyzmu, wskazując iż państwo rosyjskie prowadziło w okresie zaborów politykę rusyfikacji, represji i dyskryminacji w stosunku do ludności polskiej.

Sama rozbiórka była dość skomplikowana i wymagała prawie 15 tys. kontrolowanych wybuchów^[8][5]. Większość wysokiej jakości marmuru posłużyło jako ozdoba wielu warszawskich gmachów. Mozaiki zostały delikatnie zdemontowane i część z nich trafiła do soboru w Baranowiczach. Po wielu latach przechowywania w Muzeum Narodowym inne fragmenty^[9] umieszczono w katedrze św. Marii Magdaleny^[10] na warszawskiej Pradze.

Przypisy

[edytuj] Zobacz też

• Rusyfikacja na ziemiach polskich
• Pałac Brühla
• Pałac Saski
• Plac Piłsudskiego w Warszawie
• Katedra Polowa Wojska Polskiego
• Pałac Kultury i Nauki

[edytuj] Bibliografia

• Piotr Raszkiewicz. "The Russian Orthodox Cathedral of Saint Alexander Nevsky in Warsaw", Polish Art Studies, 1992 nr 14.
• Tygodnik Ilustrowany Nr 18 rok 1920 O Świątynię na Placu Saskim

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Kolekcja zdjęć ukazując rozbiórkę soboru
• Galeria zdjęć soboru

‎