Język friulski

Z Wikipedii

Furlan
Obszar	Friuli-Wenecja Julijska, Wenecja Euganejska (Włochy)
Liczba mówiących	ponad 0,5 miliona
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie Języki italskie Języki romańskie Zachodnioromańskie Retoromańskie Język friulski
Pismo	łaciński

Regulowany przez	Osservatori Regjonâl de Lenghe e de Culture Furlanis
Kody języka
ISO 639-1	brak
ISO 639-2	fur
ISO/FDIS 639-3	fur
SIL	FRL
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Friulska wersja językowa Wikipedii

Język friulski a. friulański a. furlański - jeden z języków retoromańskich, największy pod względem liczby mówiących.

Posługuje się nim ponad pół miliona osób, przede wszystkim Friulowie, ale również niektórzy Włosi i Słoweńcy mieszkający w regionie autonomicznym Friuli-Wenecja Julijska (północno-wschodnie Włochy). Dawniej obszar języka furlańskiego obejmował Triest i część Istrii, lecz później język furlański został wyparty z wybrzeża Morza Adriatyckiego przez język włoski oraz język słoweński i obecnie jego zasięg ogranicza się do historycznych granic regionu Friuli. W 1999 roku został oficjalnie uznany przez państwo włoskie.

Niekiedy język furlański, język ladyński i język romansz są uważane za trzy regionalne odmiany języka retoromańskiego. Badania R. A. Halla Jr. przemawiają jednak za uznaniem ich za trzy odrębne języki.

W furlańskim występuje pewna liczba wyrazów słowiańskiego pochodzenia, zaczerpniętych z sąsiednich dialektów słoweńskich, np. cos (czyt. kos, "kosz, koszyk"), colaç (czyt. kolacz, "kołacz, obwarzanek"). Istnieją również spore podobieństwa do języka rumuńskiego.

Furlański jako język literacki dopiero się kształtuje. Obecnie używane są dwie skodyfikowane pisownie. Pierwsza z nich, opracowana przez miłośników języka furlańskiego Gianniego Nazziego i Giorgia Faggina, charakteryzuje się użyciem zaczerpniętego z języków słowiańskich znaku diakrytycznego "haczka" (np. w literze č). Druga, stworzona w 1986 roku na zamówienie władz prowincji Udine przez katalońskiego profesora Xaviera Lamuelę, w większym stopniu uwzględnia zróżnicowanie dialektalne języka furlańskiego i została w 1996 roku przyjęta jako oficjalna przez władze regionu autonomicznego Friuli-Wenecja Julijska. Literatura w języku furlańskim jest stosunkowo skąpa. Najbardziej znanym jej przedstawicielem jest Pier Paolo Pasolini, którego matka była Friulką.

[edytuj] Język friulski a język włoski

[edytuj] Różnice w gramatyce

[edytuj] Rodzajniki

Język włoski	Język friulski
un, uno	un
una	une
il, lo	il
la	la
i, gli	i
le	lis

W języku friulskim, rodzajniki nieokreślone nie są skracane przed samogłoską do un'.

[edytuj] Przyimki

- Przyimki bez rodzajników:

Język włoski	Język friulski
a/ad	a
con	cun
di	di
per	par

- Przyimki włoskie z rodzajnikami:

	il	l'	lo	la	i	gli	le
a	al	all'	allo	alla	ai	agli	alle
da	dal	dall'	dallo	dalla	dai	dagli	dalle
di	del	dell'	dello	della	dei	degli	delle
in	nel	nell'	nello	nella	nei	negli	nelle
su	sul	sull'	sullo	sulla	sui	sugli	sulle

- Przyimki friulskie z rodzajnikami:

	il	la	i	le
a	al		ai	as
di	dal	de	dai

[edytuj] Rzeczownik

Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego, które we włoskim kończą się -o w liczbie pojedynczej, we friulskim nie mają na końcu tej samogłoski: wł. filosofo, polacco, italiano - friul. filosof, polac, talian. Końcówka włoska -go przybiera we friulskich odpowiednikach postać -c, a jeśli przed nią jest samogłoska akcentowana, to we friulskim zaznacza się akcent: wł. dramaturgo, pedagogo - friul. dramaturc, pedagôc.
Rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które we włoskim kończą się -a w liczbie pojedynczej, we friulskim kończą się -e (podobnie zresztą jak i przymiotniki): wł. vita - friul. vite
Liczbę mnogą rzeczowników tworzy się we friulskim dodając końcówkę -s w miejsce włoskiej -i, natomiast w przypadku rzeczowników rodzaju żeńskiego, stawia się końcówkę -is w miejsce włoskiej -e: wł. americani, americane - friul. americans, americanis.

[edytuj] Czasownik

[edytuj] Odmiana czasowników

- Bezokoliczniki włoskie pierwszej koniugacji mają końcówkę -are, a we friulskim ta końcówka ma postać -â: wł. emigrare - friul. emigrâ.
- Czasowniki w 3. osobie liczby pojedynczej poprzedza się we friulskim słowem al: wł. imita - friul. al imite
- Imiesłowy czasu przeszłego zakończone w języku włoskim -ato (masc.) oraz -ata we friulskim kończą się odpowiednio -ât i -ade: wł. chiamato, chiamata - friul. clamât, clamade. Jeżeli akcent w rodzaju męskim nie pada na a, nie zaznacza się go nad tą literą: wł. creato - friul. crêat.

[edytuj] Odmiana czasowników posiłkowych (niektóre formy)

Język włoski	Język friulski	Forma gramatyczna:
essere	jessi	bezokolicznik
è	è/jè	czas teraźniejszy, l. pojedyncza, 3. osoba "è" ("al è" po wyrazie zakończonym samogłoską, "jè" - spółgłoską
sono	son	czas teraźniejszy, l. mnoga, 3. osoba

[edytuj] Przymiotnik

Liczbę mnogą i rodzaj przymiotników tworzy się analogicznie jak liczbę mnogą i rodzaj rzeczowników.
Przymiotniki stopnia wyższego tworzy się we friulskim za pomocą przysłówka plui - odpowiednika włoskiego più.

[edytuj] Spójniki

Język włoski	Język friulski	Uwagi
anche	ancje	"również"
e/ed	e	"i"
ma	ma	"ale"

[edytuj] Przysłówki

Język włoski	Język friulski	Uwagi
Przysłówki czasu
sempre	simpri	"zawsze"

[edytuj] Różnice w ortografii

We friulskim, w odróżnieniu od włoskiego, zachowały się grupy pl-, bl-, fl-, cl-: wł. pianta, bianco, fiore, chiara - friul. plante, blanc, flor, clare.

Podwójnym spółgłoskom w wyrazach włoskich odpowiadają pojedyncze we friulskich: wł. scrittore - friul. scritôr. Reguła nie dotyczy s.

[edytuj] Inne różnice

[edytuj] Przedrostki i przyrostki

Język włoski	Język friulski	Uwagi
-ale	-âl
-anza, -enza	-ance, -ence	działanie, jakość lub bycie czymś
-are	-âr	tworzenie przymiotników
-ico (masc.), -ica (fem.)	-îc (masc.), -iche (fem.)
-ione	-ion
-ismo	-isim
-ivo (masc.), -iva (fem.)	-îf (masc.), -ive (fem.)
-logia	-logjie	w nazwach dziedzin nauki
-mente	-mentri	tworzenie przysłówka
-ore	-ôr	wykonawca czynności
-tà	-tât