Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)

Z Wikipedii

Cmentarz żydowski w Warszawie – największy cmentarz żydowski w województwie mazowieckim, drugi największy w Polsce (po nowym cmentarzu w Łodzi) i jeden z największych na świecie, a znajdujące się tam nagrobki (macewy) stanowią jedne z najcenniejszych zabytków małej architektury Warszawy i Polski. Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,3 ha, znajduje się na nim około 200 tysięcy nagrobków i zlokalizowany jest na Powązkach w dzielnicy Wola obok cmentarzy innych wyznań.

Teren cmentarza jest podzielony na kwatery: ortodoksyjną, postępową, dziecięcą, porządkową, wojskową i gettową, a w ortodoksyjnej jeszcze na kobiecą i męską oraz specjalną do chowania świętych ksiąg. Cmentarz jest cały czas czynny i służy żydowskiej społeczności Warszawy i okolic.

Spis treści 1 Historia cmentarza 2 Lokalizacja 3 Nagrobki 3.1 Groby sławnych duchownych 3.2 Groby innych znanych osób 3.3 Symbolika 4 Przypisy 5 Bibliografia 6 Zobacz też 7 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia cmentarza

W 1806 roku zarząd warszawskiej gminy żydowskiej wystąpił do rządu z prośbą o zgodę na urządzenie za rogatkami wolskimi cmentarza dla ludności żydowskiej. Zgoda została wydana w tym samym roku, po czym natychmiast przystąpiono do urządzania cmentarza. Powołano wówczas bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, które administrowało nekropolią, a w swoich decyzjach było niezależne i w pełni autonomiczne. Do celów pochówkowych cmentarz został otworzony pod koniec tego samego roku.

Pierwszy oficjalny pochówek odbył się 25 Kislew 5567, czyli w 1806 roku. Był to pogrzeb Nachuma z Siemiatycz. Jego nagrobek, który został najprawdopodobniej wykonany w 1807 roku nie zachował się do dnia dzisiejszego. Drugi, tym razem żeński pochówek odbył się 10 Tewet 5567 roku. Był to pogrzeb Elki Junghoff z domu Mulrat, córki Jehudy Leiba z Kalisza^[1], która zmarła 26 listopada 1804 roku^[2].

Przez wiele lat cmentarz był traktowany jako elitarny i był wykorzystywany przez bogatszą społeczność żydowską. W 1824 roku dokonano pierwszego rozszerzenia cmentarza. W latach 20. XIX wieku władze carskie powołały Dozór Bożniczy, któremu podporządkowano Administrację Pogrzebową spełniającą dokładnie te same zadania co bractwo pogrzebowe. Sytuacja mocno zbulwersowała członków Chewra Kadisza, który nie chcieli dopuścić do oddania funkcji administrowania cmentarzem. Cała procedura przejęcia cmentarza przez Administrację trwała do 1850 roku.

Po tym roku dokonano skromnej estetyzacji cmentarza, posadzono nieliczne drzewa, ogrodzono niektóre kwatery, a całość ogrodzono prowizorycznym, drewnianym parkanem. W latach 1856-1857 powołano specjalną komisję, która postulowała budowę nowego domu przedpogrzebowego, wyznaczenie alejek oraz posadzenie drzew.

W 1828 roku został wzniesiony pierwszy dom przedpogrzebowy, ale już po trzech latach w 1831 roku został doszczętnie spalony przez wojska carskie. Rok później wzniesiono znów nowy, murowany dom przedpogrzebowy, który rozbudowano w 1854 roku. W 1840 i 1948 roku po raz kolejny dokonano rozszerzenia nekropolii. W 1873 roku za zgodą władz miejskich wybudowano mały most nad okopami, co ułatwiło konduktom pogrzebowym dotarcie na cmentarz prosto z ulicy Gęsiej. W 1860, 1863 i 1869 dokonano ostatnich rozszerzeń cmentarza. W 1885 roku postanowiono przenieść bezpłatne pogrzeby na kirkut na Bródnie, co miało zaoszczędzić powierzchnię cmentarza oraz finanse, które przeznaczano na tego pochówki.

W 1877 roku z inicjatywy zamożnych członków warszawskiej gminy żydowskiej, wybudowano okazały, późnoklasycystyczny budynek mieszczący synagogę oraz dwa domy przedpogrzebowe. Lewy dla zmarłych mężczyzn, a prawy dla kobiet. Na piętrze mieszkał rabin z rodziną. Całość zaprojektował architekt Adolf Schimmelpfennig. W 1882 przed budynkiem wzniesiono okazałą studzienkę.

Kiedy po zakończeniu I wojny światowej cmentarz został zupełnie zapełniony, wykorzystano system nasypów polegający na usunięciu nagrobków w kwaterze dziecięcej i usypaniu minimum 1 metra nowej warstwy ziemi na miejscach pochówku mających powyżej 50 lat. Było to konieczne z powodu ciasnoty i braku możliwości powiększenia terenu cmentarza. Jak dotąd dokonano 14 takich nasypów.

W drugiej połowie XIX wieku otworzono specjalną szkółkę ogrodniczą, dzięki której na cmentarzu posadzono wiele pięknych i ozdobnych drzew. W 1913 roku potwierdzono zapis dzielący cmentarz na cztery części, co przynajmniej w małym stopniu zmniejszyło konflikty między Żydami ortodoksyjnymi z postępowymi. Między tymi grupami dochodziło również do kilku innych konfliktów, m.in. w sprawie niehebrajskich napisów na nagrobkach, długości przetrzymywania zwłok w domu przedpogrzebowym czy wystawiania ciała zmarłego na katafalku.

W okresie międzywojennym cały cmentarz ogrodzono wysokim ceglanym murem. W 1936 dokonano ostatniego nasypu. Podczas II wojny światowej cmentarz był częściowo zdewastowany, dochodziło na nim do zbiorowych egzekucji i masowych pogrzebów zamordowanych osób w getcie warszawskim oraz poległych powstańców getta warszawskiego, partyzantów żydowskich i żydowskich powstańców z powstania warszawskiego. 15 maja 1943 roku po likwidacji getta warszawskiego hitlerowcy wysadzili w powietrze wszystkie budynki znajdujące się na cmentarzu, w tym okazały dom przedpogrzebowy z synagogą. Ocalała jedynie studzienka.

W 1944 roku na teren cmentarza był polem zaciętych walk powstańców z batalionów "Zośka" i "Parasol". Po zakończeniu wojny na cmentarzu ponownie zaczęły odbywać się pochówki. W międzyczasie władze państwowe planowały przeprowadzić nową ulicę przez środek cmentarza i usunięcie przy okazji ponad 5400 nagrobków. Owe plany spełzły na niczym dzięki czemu teren cmentarza ocalał.

Obecnie cmentarz żydowski jest jednym z najcenniejszych zabytków Warszawy, Polski i Europy. W latach 90. Fundacja Rodziny Nissenbaumów, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie oraz inne organizacje dokonały odnowienia cmentarza, m.in. odrestaurowano studzienkę, wodotrysk z 1907 roku, liczne groby, bramy wejściowe, oraz cudem ocalałą z pożogi wojennej XIX-wieczna żelazna latarnia, która dziś po rekonstrukcji stoi na dziedzińcu przy wejściu na cmentarz. W międzyczasie wystawiono również kilka pomników.

Kilka lat temu Gmina Wyznaniowa Starozakonnych w RP starała się o odbudowanie budynku synagogi oraz domów przedpogrzebowych, lecz Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie nie wyraziła na to zgody. Jak dotąd odkopano tylko fundamenty bożnicy oraz przedmioty tam znalezione, które są eksponowane na specjalnie do tego przeznaczonych wystawach.

Cmentarz jest cały czas czynny i służy społeczności żydowskiej z Warszawy i okolic. Rocznie odbywa się na nim do 25 pogrzebów. Wieloletnim opiekunem i dyrektorem nekropoli był Bolesław Szenicer, w 2002 roku zastąpił go Przemysław Szpilman. Cmentarz jest udostępniony do zwiedzania.

[edytuj] Lokalizacja

Obecnie cmentarz żydowski w Warszawie jest jedynym z wielu zachowanych fizycznych śladów wielowiekowej obecności Żydów w tym mieście. Zgodnie z judaistyczną tradycją, umiejscowiony był poza murami miejskimi i okopami, obecnie przy ulicy Okopowej 49/51.

Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,5 ha. Jest to pierwszy pod względem powierzchni cmentarz żydowski w województwie mazowieckim i drugi pod względem powierzchni w Polsce. Największy kirkut znajduje się w Łodzi – 41,3 ha, ale jest uboższy, jeżeli brać pod uwagę liczbę zachowanych macew. Całość jest ogrodzona ceglanym murem.

Dojazd do tego cmentarza zapewniają codziennie linie tramwajowe: 1, 22 i 27; linie autobusowe: 107, 111 i 180 oraz linie nocne N41 i N91. Przystanek: "Cm. Żydowski" lub "Esperanto".

[edytuj] Nagrobki

Na kirkucie znajduje się około 200 tysięcy nagrobków (macew), z których najstarszy pochodzi z 1809 roku. Większość nagrobków, mierzących od kilkudziesięciu centymetrów do nawet 1,5 metra wysokości, wykonanych jest z bogato zdobionych materiałów, m.in. granitu, różnokolorowego piaskowca czy kamienia. Zakończone są najczęściej trójkątnie lub półkoliście.

W części reformowanej można dostrzec szereg monumentalnych grobów, sarkofagów, mauzoleów o bardzo bogatej stylistyce w których spoczywają liczni biznesmeni, przemysłowcy, bankowcy, ludzie kultury i sztuki, lekarze czy politycy. Ich groby znacznie odbiegają od tradycyjnych macew, wykonane są w stylu empire czy mauretańskim. Są przeważnie przyozdobione w kolumny, portyki, rzeźby oraz czasami są ogrodzone metalowymi, kutymi ogrodzeniami. Do ciekawszych należą m.in.:

• Grobowiec Samuela Poznańskiego z motywami korony, ksiąg, orła i innych.
• Mauzoleum Bera Sonnenberga
• Sarkofag Wilhelma Landau.
• Grobowiec rodziny Lesserów.
• Grobowiec rodziny Czerniakowów.
• Grobowiec rodziny Eilsteinów.
• Grobowiec rodziny Lewenfiszów.
• Grobowiec rodziny Bergsonów.
• Grobowiec rodziny Lichtenbaumów.
• Grobowiec Gustawa i Leontyny Bergsonów.
• Grób Ester Rachel Kamińskiej.
• Mauzoleum Trzech Pisarzy: Szymona An-skiego, Icchoka Lejb Pereca, Jakuba Dinezona.

Pierwszy napis w języku polskim został wyryty w 1855 roku na grobie dyrektora Warszawskiej Szkoły Rabinów Antoniego Eisenbauma. Po tym okresie napisy były już mieszane, rzadziej w języku jidysz, niemieckim i rosyjskim.

[edytuj] Groby sławnych duchownych

Na cmentarzu w części ortodoksyjnej znajduje się również szereg oheli rabinów, cadyków i talmudystów. Są to głównie skromne prostopadłościenne, budynki bez żadnych ozdób i dekoracji. Do najstarszych należy zbudowany w 1822 roku bogato zdobiony ohel Berka Sonnenberga. Wśród wielu wybitnych rabinów należy wymienić:

• Izaak Cylkow (zm. 1908) – kaznodzieja i rabin Wielkiej Synagogi.
• Chaim Dawidsohn (zm. 1854) – nadrabin Warszawy.
• Izaak Kramsztyk (zm. 1889) – rabin postępowy, zesłaniec na Sybir.
• Szlomo Zalman Lipszyc (zm. 1839) – nadrabin Warszawy.
• Dow Ber Meisels (zm. 1870) – rabin krakowski i warszawski.
• Jeszaja Muszkat (zm. 1866) – rabin Pragi.
• Ber Percowicz (zm. 1961) - w latach 1945-1961 Naczelny Rabin Polski.
• Abram Hirsz Perelmutter (zm. 1930) – rabin Warszawy, poseł RP.
• Samuel Poznański (zm. 1921) – rabin i kaznodzieja Wielkiej Synagogi.
• Chaim Pozner (zm. 1939) – rabin wojskowy.
• Szlomo Henoch Rabinowicz – rabin.
• Chaim Sołowiejczyk – rabin.
• Natan Szpigelglas (zm. 1873) – rabin.
• Szmuel Weinberg – cadyk ze Słonimia.

• Menachem Kalisz (zm. 1918) - cadyk z Mszczonowa.
• Israel Taub (zm. 1920) – cadyk z Dęblina.
• Mogielnicer Rebe (zm. 1882) – cadyk z Mogielnicy.
• Nowominsker Rebe (zm. 1933) – cadyk z Mińska Mazowieckiego.
• Ostrower Rebe (zm. 1873) – cadyk z Ostrowia.
• Pilawer Rebe (zm. 1929) – cadyk z Pilawy.
• Przedborzer Rebe (zm. 1865) – cadyk z Przedborza.
• Jakub Arie Guterman (zm. 1874) – cadyk z Radzymina.
• Aaron Menachem Mendel Guterman (zm. 1934) - cadyk z Radzymina.
• Strykower Rebe (zm. 1917) – cadyk ze Strykowa
• Menachem Mendel Kalisz (zm. 1868) – cadyk z Warki.
• Szlomo Henoch Rabinowicz (zm. 1942) - cadyk z Radomska.

Na terenie nekropolii znajduje się także symboliczna kwatera Bundu oraz kwatera żydowskich żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego, którzy polegli w obronie Warszawy w 1939 roku. Znajduje się tu pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej.

[edytuj] Groby innych znanych osób

Do najsłynniejszych pochowanych na cmentarzu należą również:

• Samuel Adalberg (zm. 1939) - filolog polski.
• Szymon Askenazy (zm. 1935) – historyk, głównie stosunków międzynarodowych XVIII i XIX w.

• Majer Bałaban (zm. 1942) – historyk orientalista, badacz dziejów Żydów w Polsce.
• Salomon Baumann (zm. 1876) – kupiec, fundator Szpitala Dziecięcego.
• Maks Baumritter (zm. 1892) – bankier.
• Salomon Belis-Legis (zm. 1995) – literat.
• Leon Berenson (zm. 1943) – prawnik, obrońca w procesach politycznych PPS.
• Aleksandra Bergman (zm. 2005) - znawczyni kultury białoruskiej.
• Gustaw Bergson (zm. 1908) – kupiec.
• Michał Bergson (zm. 1919) – prezes warszawskiej gminy żydowskiej.
• Aleksander Berkenheim (zm. 1932) – działacz spółdzielczy.
• Cwi Naftali Berlin (zm. 1893) – rektor jesziwy.
• Szoel Berliner (zm. 1934) – matematyk.
• Hersz Berliński (zm. 1944) – członek Poalej Syjon i ŻOB.
• Adolf Bernhardt (zm. 1870) – chirurg.
• Ignacy Bernstein (zm. 1909) – zbieracz przysłów.
• Majer Bersohn (zm. 1873) – fabrykant, fundator Szpitala Dziecięcego.
• Mathias Bersohn (zm. 1908) – historyk i filantrop.
• Jan Berson (zm. 1913) – przemysłowiec i filantrop.
• Karol Bernstein (zm. 1890) – księgarz, wydawca.
• Chana Białkowicz (zm. 1962) - aktorka.
• Izrael Białkowicz (zm. 1959) – aktor.
• Salomon Biber (zm. 1931) - pisarz i dziennikarz.
• Mieczysław Bibrowski (zm. 2000) - prawnik, dziennikarz, poeta, tłumacz.
• Iza Bieżuńska-Małowist (zm. 1995) – historyk starożytności.
• Adina Blady-Szwajger (zm. 1993) – lekarz.
• Abrasza Blum (zm. 1943) – członek Bundu i ŻOB.
• Luba Blum-Bielicka (zm. 1973) – działaczka, pielęgniarka.
• Anna Braude-Hellerowa (zm. 1943) – lekarz naczelny Szpitala Dziecięcego.
• Maurycy Brauman (zm 1879) – prezes warszawskiej gminy żydowskiej.
• Mieczysław Braun (zm. 1942) – poeta, adwokat.
• Sebastian Bregman (zm 1939) – prezes warszawskiej gminy żydowskiej.
• Jan Breslauer (zm. 1897) – księgarz.
• Szmuel Bresław (zm. 1942) - publicysta, działacz ruchu oporu w getcie warszawskim.
• Chewel Buzgan (zm. 1971) – reżyser oraz aktor teatralny i filmowy.
• Zygmunt Bychowski (zm. 1934) – neurolog, radny Warszawy.

• Elchanan Cajtlin (zm. 1942) – literat, dziennikarz.
• Herc Cenceminer (zm. 1819) – kupiec, fundator cmentarza.
• Gabriel Centnerszwer (zm. 1917) - wydawca ksiązek.
• Natan Ceranka (zm. 1979) – adwokat.
• Ferdynand Chaber (zm. 2005) - działacz polityczny
• Ludwik Chwat (zm. 1914) – chirurg, ordynator szpitala żydowskiego.
• Adam Czerniaków (zm. 1942) – działacz społeczny, prezes judenratu w getcie warszawskim.
• Felicja Czerniaków (zm. 1950) - filozof i pedagog.

• Szymon Datner (zm. 1989) – historyk.
• Noe Dawidsohn (zm. 1928) – okulista, działacz syjonistyczny.
• Zygmunt Dekler (zm. 1919) – lotnik.
• Samuel Dickstein (zm. 1939) – profesor, matematyk.
• Gerszon Dua (zm. 1948) – działacz komunistyczny.

• Bolesław Eiger (zm. 1923) – fabrykant, radny Warszawy.
• Antoni Eisenbaum (zm. 1852) – dyrektor Szkoły Rabinów.
• Fryderyka Eisenbaum (zm. 1856) – przełożona szkoły.
• Izaak Eliasberg (zm. 1929) – lekarz, społecznik.
• Jakub Elsenberg (zm. 1886) – literat, pedagog.
• Pola Elster (zm. 1944) – członek Poalej Syjon i KRN.
• Adam Epstein (zm. 1870) – bankier, filantrop.
• Herman Epstein (zm. 1867), bankier, przemysłowiec.
• Jakub Epstein (zm. 1843) – kupiec, założyciel szpitala żydowskiego.
• Mikołaj Epstein (zm. 1863) – powstaniec styczniowy.
• Piotr Erlich (zm. 1982) – aktor.
• Henryk Ettinger (zm. 1929) – adwokat.
• Joel Ettinger (zm. 1847) – nauczyciel.
• Jakub Karol Ettinger (zm. 1907) – ordynator szpitala żydowskiego.

• Maksymilian Fajans (zm. 1890) – litograf, rysownik.
• Maurycy Fajans (zm. 1897) – przemysłowiec i pionier żeglugi parowej na Wiśle.
• Leon Feiner (zm. 1945) – adwokat, działacz Bundu i Żegoty.
• Moses Feinkind (zm. 1869) – kupiec, prezes warszawskiej gminy żydowskiej.
• Elie Dawid Finkiel (zm. 1918) – dziennikarz.
• Edward Flatau (zm. 1932) – lekarz neurolog.
• Adolf Forbert (zm. 1992) – operator filmowy.
• Maksymilian Frankfurt (zm. 1962) – fotooperator.
• Azriel Natan Frenk (zm. 1924) – historyk, tłumacz.
• Michał Friedman (zm. 2006) - pedagog oraz tłumacz języka hebrajskiego i jidysz.
• Dawid Friszman (zm. 1922) – pisarz, wydawca.
• Abraham Szalom Frydberg (zm. 1902) – pisarz.

• Mieczysław Gantz (zm. 1939) – laryngolog.
• Leon Garbarski (zm. 1979) - aktor.
• Abraham Gepner (zm. 1943) – prezes Centralnego Związku Kupców.
• Jan Glücksberg (zm. 1859) – księgarz, wydawca.
• Natan Glücksberg (zm. 1831) – księgarz.
• Michał Glücksberg (zm. 1907) – księgarz, wydawca.
• Rafał Glücksman (zm. 1962) – założyciel wydawnictwa "Auriga".
• Uri Nissan Gnessin (zm. 1913) – pisarz.
• Abraham Goldberg (zm. 1933) – redaktor naczelny "Hajntu".
• Adolf Goldfeder (zm. 1896) – bankier.
• Samuel Goldflam (zm. 1932) – lekarz internista i neurolog.
• Paweł Goldkraut (zm. 1978) - inżynier, budowniczy dróg i mostów.
• Izaak Goldman (zm. 1888) – nauczyciel Szkoły Rabinów.
• Cecylia Goldman-Landauowa (zm. 1935) – dyrektor gimnazjum.
• Leon Goldsobel (zm. 1926) – lekarz, powstaniec styczniowy.
• Leon Goldstand (zm. 1858) – bankier.
• Józef Goldszmit (zm. 1896) – adwokat i ojciec Janusza Korczaka.
• Maurycy Grodzieński (zm. 1927) – architekt.
• Izrael Leon Grosglik (zm. 1904) – sekretarz gminy żydowskiej.
• Zygmunt Gross (zm. 1995) - kompozytor i adwokat.
• Bronisław Grosser (zm. 1912) – działacz Bundu.
• Szymon Grycendler (zm. 1917) – kantor.
• Abe Gutnajer (zm. 1942) – marszand i antykwariusz^[3]

• Adolf Hantke (zm. 1859) – kupiec.
• Maksymilian Heilpern (zm. 1924) – przyrodnik.
• Aleksander Hertz (zm. 1928) – producent filmowy.
• Ludwik Hirszfeld (zm. 1876) – profesor, chirurg.
• Aleksander Hochgemain-Homański (zm. 1930) – adwokat.
• Marek Holzman (zm. 1982) – fotografik.
• Elżbieta Horn (zm. 2005) - historyk.
• Maurycy Horn (zm. 2000) - historyk, dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego.

• Józef Izbicki (zm. 1928) - działacz Bundu.

• Józef Janasz (zm. 1868) – kupiec.
• Józef Jankielewicz (zm. 1920) – działacz Bundu.
• Leon Jeannot (zm. 1997) – reżyser filmowy.
• Noemi Jungbach (zm. 1986) - aktorka.
• Kacper Junghof (zm. 1830) – kupiec, major ułanów.

• Ester Rachel Kamińska (zm. 1925) – jedna z najwybitniejszych żydowskich aktorek teatralnych.
• Aleksander Kempner (zm. 1924) – profesor, ekonomista.
• Menachem Kipnis (zm. 1942) - autor tekstów satyrycznych i piosenek.
• Eliahu Kirszbraun (zm. 1931) – poseł RP, działacz Agudat Israel.
• Józef Kirszrot-Prawnicki (zm. 1906) – adwokat.
• Michał Klepfisz (zm. 1943) – członek Bundu i ŻOB.
• Wilhelm Kohn (zm. 1882) – ordynator szpitala żydowskiego.
• Chana Kolska – 106-letnia warszawianka.
• Leon Konitz (zm. 1895) – ginekolog.
• Estera Kowalska (zm. 1980) – aktorka.
• Feliks Kramsztyk (zm. 1918) – adwokat, publicysta.
• Stanisław Kramsztyk (zm. 1906) – naukowiec, fizyk, popularyzator nauki.
• Zygmunt Kramsztyk (zm. 1920) – lekarz Szpitala Starozakonnych.
• Tekla Kronenberg (zm. 1848) - żona Samuela Kronenberga.
• Henryk Kroszczor (zm. 1979) – historyk, publicysta.
• Maria Krych (zm. 2005) - tłumaczka.
• Klementyna Krymko (zm. 2006) - reżyser radiowy.
• Magnus Kryński (zm. 1916) – publicysta.
• Bronisław Krystall (zm. 1983) – mecenas sztuki.
• Izabella Krystall (zm. 1918) – skrzypaczka.
• Adam Kwaterko (zm. 1993) – redaktor "Fołks Sztyme".

• Irving Lanchart (zm. 2007) - aktor.
• Wilhelm Landau (zm. 1899) – bankier.
• Michał Landy (zm. 1861) – uczeń, uczestnik manifestacji patriotycznej 8 kwietnia 1861 roku.
• Anatol Lawina (zm. 2006) - działacz opozycji demokratycznej w PRL.
• Szmul Lehman (zm. 1941) - badacz folkloru żydowskiego
• Bernard Lesman (zm. 1878) – księgarz, dziadek Bolesława Leśmiana.
• Aleksander Lesser (zm. 1884) – malarz.
• Lewi Lesser (zm. 1870) – kupiec.
• Józef Leszczyński (zm. 1935) – działacz Bundu.
• Jerzy Lewiński (zm. 2006) - adwokat, kierownik III Rejonu Służby Porządkowej w getcie warszawskim.
• Izydor Lotto (zm. 1927) – skrzypek.
• Filip Lubelski (zm. 1879) – lekarz, powstaniec listopadowy.

• Marian Małowist (zm. 1988) – historyk.
• Bronisław Mansperl (zm. 1915) – porucznik I Brygady Legionów.
• Bernard Ber Mark (zm. 1966) – historyk żydowski, działacz komunistyczny.
• Stefan Marody (zm. 2005) - dziennikarz.
• Szohem Matatiahu (zm. 1937) – poeta.
• Rafał Medres (zm. 1934) – inżynier elektryk, ojciec W. Grosza.
• Uszer Izrael Mendekon (zm. 1935) – poseł i senator RP.
• Stanisław Mendelson (zm. 1913) – działacz socjalistyczny.
• Helena Merenholc (zm. 1997) – pedagog, reżyser radiowy.
• Henryk Merzbach (zm. 1874) – księgarz, wydawca.
• Zygmunt Merzbach (zm. 1852) – księgarz, wydawca.
• Herman Meyer (zm. 1898) – kupiec.
• Leopold Méyet (zm. 1912) – adwokat, literat, kolekcjoner.
• Bolesław Milewicz (zm. 1982) – działacz oświatowy.
• Abraham Morewski (zm. 1964) – aktor, pisarz.
• Jakub Mortkowicz (zm. 1931) – wydawca książek w międzywojennej Polsce.
• Janina Mortkowiczowa (zm. 1960) – pisarka, tłumaczka.
• Mojżesz Moszkowski (zm. 1904) – bibliotekarz Wielkiej Synagogi.

• Walentyna Najdus-Smolar (zm. 2004) - historyk, profesor w Instytucie Historii PAN.
• Simche Natan (zm. 1946) – aktor.
• Henryk Natanson (zm. 1895) – księgarz, bankier.
• Jakub Natanson (zm. 1884) – profesor, chemik.
• Ludwik Natanson (zm. 1896) – lekarz, prezes gminy żydowskiej.
• Zelig Natanson (zm. 1879) – kupiec, bankier.
• Daniel Neufeld (zm. 1874) – wydawca pisma "Jutrzenka”.
• Ignacy Neufeld (zm. 1880) – uczeń.
• Szymon Neuman (zm. 1927) – bankier.
• Hirsz Dawid Nomberg (zm. 1927) – pisarz, poseł RP.
• Alfred Nossig (zm. 1943) – pisarz, publicysta.
• Irena Nowakowska (zm. 2006) - socjolog.
• Hilary Nussbaum (zm. 1895) – publicysta, historyk.

• Rudolf Okręt (zm. 1906) – redaktor "Gazety Handlowej".
• Samuel Orgelbrand (zm. 1868) – jeden z najsłynniejszych polskich drukarzy i wydawców.

• Adolf Paprocki (zm. 1852) – nauczyciel Szkoły Rabinów.
• Samuel Peltyn (zm. 1896) – redaktor "Izraelity".
• Adolf Peretz (zm. 1933) – ekonomista, publicysta.
• Feliks Perl (zm. 1927) – działacz socjalistyczny i publicysta.
• Henryk Piasecki (zm. 2003) - funkcjonariusz aparatu bezpieczeństwa PRL
• Jakub Pik (zm. 1892) – optyk, działacz społeczny.
• Hanna Poznańska-Linde (zm. 2008) - lekarz, działaczka Stowarzyszenia Dzieci Holocaustu.
• Szaja Prywes (zm. 1903) – kupiec.
• Jakub Przeworski (zm. 1935) – księgarz, wydawca.
• Marek Przeworski (zm. 1943) – wydawca, księgarz.
• Markus Przeworski (zm. 1894) – fabrykant, właściciel cukrowni.

• Wincenty Raabe (zm. 1927) – działacz socjalistyczny.
• Edward Rajber (zm. 1984) – przewodniczący TSKŻ.
• Izaak Rosen (zm. 1848) – bankier, powstaniec 1830.
• Mathias Rosen (zm. 1865) – bankier, prezes gminy żydowskiej.
• Zofia Rosenblum-Szymańska (zm. 1978) - lekarz pediatra.
• Albert Rosental (zm. 1922) – ordynator szpitala Jana Bożego.
• Dawid Rosenthal (zm. 1889) – lekarz naczelny szpitala żydowskiego.
• Mateusz Rotwand (zm. 1898) – ordynator szpitala żydowskiego.
• Jakub Rotwand (zm. 1913) – publicysta, sekretarz gminy żydowskiej.
• Mordka Rozenfeld (zm. 1860) – kupiec, porucznik WP z 1830 r.
• Józef Różański (zm. 1981) - oficer NKWD i MBP.
• Leon Rubin (zm. 1981) - redaktor "Fołks-Sztyme".
• Majer Rundstein (zm. 1923) – prezes gminy żydowskiej, radny Warszawy.

• Feliks Sachs (zm. 1935) – lekarz, działacz socjalistyczny.
• Józef Sandel (zm. 1962) – historyk sztuki, publicysta.
• Józef Seidenbeutel (zm. 1923) – malarz.
• Ryszard Sielicki (zm. 2005) - kompozytor.
• Chaim Zelig Słonimski (zm. 1904) – astronom, matematyk.
• Józef Słonimski (zm. 1934) – literat, lingwista.
• Orko Sołowiejczyk (zm. 1942) – chirurg.
• Ber Sonnenberg (zm. 1823) – sławny kupiec.
• Kazimierz Sterling (zm. 1933) – adwokat.
• Izaak Stera (zm. 1864) – nauczyciel Szkoły Rabinów.
• Henryk Stifelman (zm. 1938) – architekt.
• Emma Sunderland-Lesman (zm. 1887) - matka poety Bolesława Leśmiana.
• Eugenia Strumień (zm. 2005) - działaczka.
• Julian Stryjkowski (zm. 1996) – dziennikarz i prozaik.
• Pinkus Szenicer (zm. 1983) - wieloletni opiekun cmentarza.
• Dawid Mojżesz Szeroszewski (zm. 1915) – bankier.
• Chone Szmeruk (zm. 1997) – profesor literatury jidysz na Uniwersytecie Jerozolimskim.
• Michał Szuldenfrei (zm. 1965) – adwokat, członek Bundu, poseł.
• Baruch Szulman (zm. 1906) – członek OB PPS, zamachowiec.
• Michał Szwejlich (zm. 1995) – aktor.
• Halina Szymańska (zm. 2006) - działaczka.

• Samuel Tenenblatt (zm. 1982) – redaktor "Fołks-Sztyme".
• Leopold Toeplitz (zm. 1866) – przemysłowiec.
• Zygmunt Toeplitz (zm. 1934) – przemysłowiec.
• Adolf Truskier (zm. 1941) – przemysłowiec, senator RP.
• Jakub Tugendhold (zm. 1871) – dyrektor Szkoły Rabinów.

• Józef Urstein (zm. 1923) – aktor rewiowy.

• Leon Wagenfish (zm. 1911) – powstaniec styczniowy.
• Helena Wajcman (zm. 1995) – dokumentalista, pracownik ŻIH.
• Elżbieta Wassongowa (zm. 2007) – polska tłumaczka literatury pięknej, redaktor książek.
• Hipolit Wawelberg (zm. 1901) – współzałożyciel Szkoły im. Wawelberga i Rotwanda.
• Jakub Weinles (zm. 1938) - malarz.
• Jakub Leopold Weiss (zm. 1889) – kantor.
• Icchak Majer Weisenberg (zm. 1938) - piasrz dramaturg.
• Aleksander Wertheim (zm. 1849) – bankier.
• Mieczysław Węgierko (zm. 1933) – ogrodnik cmentarza.
• Stefania Wilczyńska (zm. 1942) – pedagog.
• Paweł Wildstein (zm. 2008) - przewodniczący Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP.
• Alfred Wiślicki (zm. 1995) – profesor Politechniki Warszawskiej.
• Wacław Wiślicki (zm. 1935) – prezes Centrali Związków Kupców Żydowskich, poseł na Sejm II RP.
• Henryk Wohl (zm. 1907) – skarbnik powstańczego Rządu Narodowego.
• Bogdan Wojdowski (zm. 1994) – pisarz, krytyk literacki i teatralny, publicysta.
• Lucjan Wolanowski (zm. 2006) – pisarz, reporter, podróżnik, tłumacz.
• Majer Wolanowski (zm. 1900) – przemysłowiec i fabrykant.
• Sabina Wójcikiewicz (zm. 1941) - modelka.

• Zofia Zaks (zm. 2001) - historyk, przewodnicząca Stowarzyszenia Dzieci Holocaustu.
• Gecel Zalcstein (zm. 1841) - antykwariusz.
• Feliks Zamenhof (zm. 1933) - lekarz-farmaceuta, brat Ludwika Zamenhofa.
• Henryk Zamenhof (zm. 1932) - lekarz, brat Ludwika Zamenhof.
• Klara Zamenhof (zm. 1924) - żona Ludwika Zamenhofa.
• Leon Zamenhof (zm. 1934) - lekarz-laryngolog, brat Ludwika Zamenhofa.
• Ludwik Zamenhof (zm. 1917) – lekarz, twórca sztucznego, międzynarodowego języka esperanto.
• Markus Zamenhof (zm. 1907) - radca stanu, ojciec Ludwika Zamenhofa.
• Rozalia Zamenhof (zm. 1892) - matka Ludwika Zamenhofa.
• Adolf Zeligson (zm. 1919) - łódzki architekt.
• Roman Zimand (zm. 1992) – krytyk literatury.
• Jakub Zonszajn (zm. 1962) – poeta.
• Mojżesz Zylberfarb (zm. 1934) – działacz syjonistyczny.

Do dnia dzisiejszego nie zachowały się nagrobki Samuela Adalberga, Eli Kochańskiego, Samuela Kronenberga oraz Gecla Zalcsteina. Lokalizacja ich pochówku również nie jest znana.

Na cmentarzu znajduje się kilka pomników, upamiętniających głównie pomordowanych w czasie II wojny światowej. Należą do nich:

• Pomnik Pamięci Dzieci – Ofiar Holokaustu – kształtem nawiązujący do wysokiego muru getta z drutem kolczstym, a przed nim stos kamieni, na których znajdują się zdjęcia żydowskich dzieci. Pod nimi znajduje się tabliczka w trzech językach: polskim, hebrajskim oraz angielskim o treści: "Pamięci miliona żydowskich dzieci zamordowanych przez niemieckich barbarzyńców 1939-1945". Pomnik ufundowany przez Jacka Eisnera.

Na pomniku znajdują się jeszcze symboliczny grób rodziny Szteinman, zamordowanych w czasie Holocaustu oraz dwie tablice pamiątkowe:

• Pierwsza w językach polskim, hebrajskim oraz angielskim o treści: "Babcia Masza miała dwadzieścioro wnucząt. Babcia Hana miała jedenaścioro, tylko ja ocalałem".

• Druga w językach polskim, hebrajskim oraz angielskim z tekstem wiersza Henryki Lazowertówny "Mały Szmugler".

• Pomnik Janusza Korczaka – upamiętniający osobę Janusza Korczaka oraz dzieci, wychowanków jego domu dziecka. Pomnik pełni rolę jego symbolicznego grobu.

• Pomnik żydowskich oficerów Wojska Polskiego – upamiętniający zamordowanie kilkuset żydowskich oficerów i intelektualistów w Katyniu, Miednoje, Kozielsku, Ostaszkowie i Charkowie, odsłonięty 19 kwietnia 1997 roku.

Treść w językach polskim, jidysz i hebrajskim brzmi: "Pamięci Żydów oficerów Wojska Polskiego zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 r. w Katyniu, Miednoję i Charkowie".

• Pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej – upamiętniający żołnieży żydowskich poległych w czasie II wojny światowej.

Treść w językach polskim, jidysz, hebrajskim i angielskim brzmi: "Ku pamięci Żydów żołnierzy Wojska Polskiego, bojowników gett, ruchu oporu i partyzantów poległych w walce z okupantem hitlerowskim w II wojnie światowej, których miejsca pochowania są nieznane".

[edytuj] Symbolika

Macewy znajdujące się na cmentarzu żydowskim w Warszawie są niezwykle bogato zdobione. Ornamenty odnajdowane na nagrobkach mówią wiele o zmarłymi spoczywającymi pod nimi.

Motywy najczęściej pojawiające się na macewach:

• dłonie kapłana – ułożone w geście symbolicznego błogosławieństwa, najczęściej na grobach osób pełniących posługę w świątyni, uważanych za potomków arcykapłana Aarona, osoby pochowane w grobach z takimi nagrobkami najczęściej noszą nazwisko Cohen.
• lew – oznacza osobę o imieniu Jehuda Arie lub Lejb (odpowiednio w hebrajskim i jidysz – lew), albo też kogoś niezwykle silnego lub odważnego.
• złamany kwiat lub drzewo – symbol niespodziewanej i gwałtownej śmierci.
• dłoni trzymającej nóż – symbol mohela (rzezaka), dokonującego rytualnego obrzezania.
• dłoń lejąca wodę z dzbana – na grobach osób z rodu Lewiego, obmywających dłonie kapłana przed nabożeństwem.
• księga – pochowany był uczonym w piśmie, rabinem.
• jeleń – synmbol pokolenia Naftalego.
• gwiazda Dawida – symbol przynależności religijnej lub narodowej zmarłego.
• świecznik – występuje przede wszystkim na nagrobkach kobiet. Jest aluzją do zapalania i błogosławieństwa przez żydowskie kobiety świateł szabatu.
• baran – symbol miesiąca nisan.

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski, Spacerownik. Historyczne cmentarze Warszawy. Dodatek do Gazety Wyborczej, 28-29 października 2006.
• Hanna i Piotr Paszkiewiczowie, Monika Krajewska, Cmentarze żydowskie w Warszawie, Warszawa 1992, ISBN 83-01-10518-6
• Karol Mórawski, Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich, Warszawa 1989, ISBN 83-7005-129-4
• Henryk Kroszczor, Cmentarz Żydowski w Warszawie, Warszawa 1983, ISBN 83-01-04304-0
• Leon Przysuskier, Cmentarze żydowskie w Warszawie: przewodnik ilustrowany, Radom 1992
• Ignacy Schiper, Cmentarze żydowskie w Warszawie, Warszawa 1938

[edytuj] Zobacz też

• Synagogi Warszawy, Warszawa, Zabytki Warszawy
• Synagoga Cmentarna w Warszawie, Kirkut na Bródnie

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie – o cmentarzu
• Strona aktualnie trwającego projektu spisywania wszystkich macew na Okopowej
• Cmentarz żydowski w Warszawie (www.izrael.badacz.org)
• Cmentarz żydowski w Warszawie (www.kirkuty.xt.pl)
• Judaica w Warszawie
• Zrozumieć kamienny świat Wojciech Lasota
• Fundacja Cmentarz Żydowskiego "Gęsia" w Warszawie

Współrzędne: 52°14'46" N 20°58'25" E52.2461111 20.9736111 (Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola))